ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ: Ενα «επαγγελματικό ατύχημα»...

Με τον Πολ Ντεσό που έγραψε τα τραγούδια του «Μάνα κουράγιο»

"Σαν άλλη σούπα πια δεν έχεις

τι άλλο να σε σταματά;

Πρέπει ολάκερο το κράτος

τα πάνω κάτω ανάποδα να φέρεις

μέχρι τη σούπα να 'χεις.

Τότε θα 'σαι πια του εαυτού σου μουσαφίρης.

* * *

Οταν για να βρεις δεν υπάρχει πια καμιά δουλειά

πρέπει ν' αντισταθείς!

Πρέπει ολάκερο το κράτος

τα πάνω κάτω ανάποδα να φέρεις.

Μέχρι να γίνεις του εαυτού σου εργοδότης.

Και τότε πάντα διαθέσιμη δουλειά για σένα θα 'χει.

* * *

Οταν για την αδυναμία σας σας περιγελούν

δεν επιτρέπεται καιρό να χάνετε άλλο!

Πρέπει έτσι να φροντίσετε

που όλοι, όσοι αδύνατοι είναι, να βαδίσουνε μαζί.

Τότε μεγάλη δύναμη πια θα 'στε.

Να σας περιγελάσει τότε δε θα τολμά κανένας!

Μπ.Μπρεχτ, «Το τραγούδι της σούπας» (ή «Το τραγούδι της αδιεξόδου»)

Πολλοί χαρακτήρισαν τον Μπέρτολτ Μπρεχτ σαν τον ποιητή και θεατρικό συγγραφέα της γενίκευσης. Αλλοι πάλι τον χαρακτήρισαν σαν τον ποιητή και θεατρικό συγγραφέα της λύσης... Το σωστό θα ήταν να χαρακτηριστεί ως ο συγγραφέας της ΕΡΩΤΗΣΗΣ! Της ερώτησης, που θέλει και μπορεί να δείξει και να θίξει το λόγο ύπαρξης και την αιτία γέννησης κάθε ζητήματος.

Γεννήθηκε στο Αουγκσμπουργκ της Γερμανίας, στις 10 του Φλεβάρη του 1898. Πέθανε 58 χρόνων, στο Βερολίνο, στις 14 του Αυγούστου του 1956.

Είχε μεγάλη πολιτική προσφορά στο εργατικό κίνημα, μέσα από το καλλιτεχνικό του έργο αλλά και την πολιτική του δράση. Ο Χανς Αϊσλερ, συνθέτης πολλών τραγουδιών του αλλά και φίλος του, έλεγε γι' αυτόν: «Οταν μιλάμε για τον Μπρεχτ είμαστε σε θέση μάχης, ιδιαίτερα στις καπιταλιστικές χώρες. Αγωνιζόμαστε για τον Μπρεχτ και δεν πρέπει να τους επιτρέψουμε να τον καταπιούν, παρά μονάχα ολόκληρο, μαζί με τ' αγκάθια»...

Ο Μπρεχτ καταγόταν από εύπορη οικογένεια, o πατέρας του Φρίντριχ Μπρεχτ διηύθυνε μια βιοτεχνία χαρτιού. Εγραφε ο ίδιος:

«Σαν πλουσιόπαιδο μεγάλωσα,

Οι γονείς κολάρο

μου φόρεσαν, μ' έμαθαν

Υπηρέτες να 'χω και

μου διδάξανε την τέχνη να δίνω διαταγές»...

Το πρώτο του έργο εκδόθηκε το 1914. Το 1917 γράφεται στο τμήμα λογοτεχνίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λούντβιχ Μαξιμίλιαν του Μονάχου, όπου παρακολουθεί σχεδόν αποκλειστικά τα μαθήματα του Αρτουρ Κούτσερ, θεατρολόγου και φίλου του Φρανκ Βέντεκιντ.

Το 1918 ιδρύεται το κίνημα των «Σπαρτακιστών». Ακολουθεί εξέγερση και ανακήρυξη της Δημοκρατίας της Βαυαρίας στο Βερολίνο. Ο Μπρεχτ αρχίζει τις σπουδές του στην Ιατρική και τον Οκτώβρη του ίδιου έτους επιστρατεύεται ως νοσοκόμος. Η αγριότητα του πολέμου εκφράζεται στο ποίημα «Θρύλος του νεκρού στρατιώτη», που ο ίδιος θα παρουσιάσει σε ένα καμπαρέ του Μονάχου παίζοντας κιθάρα. όταν στις 10 του Μάη του 1933 οι ναζί καίνε δημόσια τα έργα του, του προσάπτουν, εκτός των άλλων, και το ότι έγραψε τον «ανήθικο» θρύλο. Τότε, σε ηλικία 20 χρόνων, γράφει και το πρώτο του θεατρικό έργο, το «Βάαλ». Στο «μοναχικό» Βάαλ, «ιδιοφυή» ποιητή - τραγουδιστή, που καταστρέφει τους πάντες και τελικά τον ίδιο του τον εαυτό, ο Μπρεχτ χρησιμοποιεί τα μορφικά στοιχεία του εξπρεσιονιστικού δράματος και παρωδεί το ύφος του. Από κει και πέρα αρχίζει μια ιλιγγιώδης καλλιτεχνική άνοδος.

Την πρώτη του «επαφή» με τον Μαρξ ο Μπρεχτ την είχε το 1924. Οταν άρχισαν να φαίνονται ανάγλυφα τα φαινόμενα της τότε κρίσης, που τα μεροκάματα μειώνονταν και το ψωμί γινόταν πιο ακριβό, αποφάσισε να γράψει ένα θεατρικό έργο, το «Τζόε Φλάισχακερ από το Σικάγο», για να απαντήσει στο ερώτημα «Γιατί τρώμε το ψωμί πανάκριβο;»...

Ο Μπέρτολντ Μπρεχτ στη σκηνή με τους ηθοποιούς, παίζοντας το έργο του «Μάνα κουράγιο»

Ομως, οι εξηγήσεις των οικονομολόγων δεν τον ικανοποίησαν, καθώς και οι διάφορες θεωρίες της αστικής πολιτικής οικονομίας. Το έργο τελικά δεν το έγραψε... Αναφέρει ο ίδιος: «Η κατανομή των σιτηρών στον κόσμο ήταν ακατανόητη. Εκτός από την άποψη μιας χούφτας κερδοσκόπων, από κάθε άλλη άποψη η αγορά αυτή των σιτηρών ήταν ένας βάλτος. Το δράμα που σχεδίαζα, δεν το έγραψα τελικά. Αντί γι' αυτό άρχισα να διαβάζω Μαρξ. Ναι, μονάχα τότε διάβασα τον Μαρξ. Και μονάχα τότε ζωντάνεψαν ουσιαστικά τα σκόρπια, εμπειρικά, προσωπικά μου βιώματα και οι εντυπώσεις»...Ετσι ανακάλυψε αυτό που το ονόμασε «επαγγελματικό του ατύχημα»...

Δημιουργήθηκε ένας καινούριος Μπρεχτ, που εγκατέλειψε το «δεν ανήκω πουθενά» και εντάχθηκε στις γραμμές των κομμουνιστών εργατών της τέχνης.

Για το ίδιο γεγονός, η συνεργάτης του Ελίζαμπεθ Χάουπταν σημείωνε στο ημερολόγιό της με ημερομηνία Οκτώβρης 1926: «Μετά το ανέβασμα του "Αντρας για άντρα" ο Μπρεχτ αποκτά βιβλία για το σοσιαλισμό και το μαρξισμό και ζητά καταλόγους των βασικών έργων, που 6 απ' αυτά πρέπει να ξεκινήσει τη μελέτη τους».

Σ' ένα γράμμα, λίγο αργότερα, ενώ βρισκόταν διακοπές ο ίδιος ο Μπρεχτ γράφει: «Είμαι τώρα βυθισμένος οχτώ πόδια μέσα στο "Κεφάλαιο". Τώρα θέλω να μάθω όλες τις λεπτομέρειες»... Ενώ έλεγε χαριτολογώντας: «Οταν διάβασα το "Κεφάλαιο" του Μαρξ, κατανόησα τα έργα μου. Και είναι φυσικό να εύχομαι την πλατιά διάδοση αυτού του βιβλίου. Βέβαια, δεν ανακάλυψα πως είχα γράψει ένα σωρό μαρξιστικά βιβλία χωρίς να έχω ιδέα. Αλλά αυτός ο Μαρξ, που μου αποκαλύφθηκε, ήταν για τα έργα μου ο μοναδικός θεατής που θα ήθελα ποτέ! Γιατί έναν άνθρωπο με τόσα ενδιαφέροντα, όπως αυτός, θα έπρεπε να τον ενδιαφέρουν ακριβώς έργα σαν τα δικά μου. Οχι επειδή είναι έξυπνα έργα, αλλά εξαιτίας της δικής του νοημοσύνης. Τα έργα μου θα πρόσφεραν θεωρητικό υλικό. Κι αυτό επειδή κρατούσα τόσο λίγες απόψεις για τον εαυτό μου, όσο και χρήματα, και επειδή είχα για τις απόψεις την ίδια άποψη που έχω για το χρήμα: Πρέπει κανείς να τα κυκλοφορεί και όχι να τα κρατάει στην άκρη»...

Με την Ελένε Βάιγκελ και άλλους συντελεστές του «Μπερλίνερ Ανσάμπλ»

Τα έργα του Μπρεχτ αυτής της εποχής δείχνουν τη θεωρητική δουλειά που έκανε πάνω στο μαρξισμό, όπως «Η Οπερα της πεντάρας», η «Αγία Ιωάννα των Σφαγείων», καθώς και τα λόγια που της βάζει στο στόμα της όταν πεθαίνει: «Σιγουρέψου σαν φεύγεις απ' τον κόσμο, όχι απλά πως ήσουνα καλός, μα πως πίσω σου αφήνεις έναν κόσμο καλό»...

Το 1927 γράφει το «Μαχαγκόνι», που είναι το κορυφαίο σημείο σύγκρουσής του με τις αστικές ψευδαισθήσεις για την ηθική, τη θρησκεία, το δίκαιο και την τέχνη. Από το 1928-'30 μαθήτευσε στη Μαρξιστική Εργατική Σχολή του ΚΚ Γερμανίας (Masrh). Αποτέλεσμα, το ότι έγινε δάσκαλος και ο ίδιος, που, όπως έλεγε, ενδιαφερόταν να μαθαίνει από τις εμπειρίες των επαναστατών εργατών και για τις αντιδράσεις τoυς για τα γραπτά του.

ΕΓΚΩΜΙΟ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΗ

Μάθαινε, και τ' απλούστερα! Γι' αυτούς

που ο καιρός τους ήρθε

Ποτέ δεν είναι πολύ αργά!

Μάθαινε,

το α, β, γ, δε σε φτάνει, μα συ

να το μαθαίνεις! Mη σου κακοφανεί!

Ξεκίνα! Πρέπει όλα να τα ξέρεις.

Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία.

* * *

Μάθαινε, άνθρωπε στο άσυλο!

Μάθαινε, άνθρωπε στη φυλακή!

Μάθαινε, γυναίκα στην κουζίνα!

Μάθαινε, εξηντάχρονε!

Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία.

Ψάξε για σχολειό, άστεγε!

Προμηθέψου γνώση, παγωμένε!

Πεινασμένε, άρπαξε το βιβλίο: είν' ένα όπλο.

Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία.

* * *

Μην ντρέπεσαι να ρωτήσεις, Σύντροφε

Μην αφεθείς να πείθεσαι.

Μάθε να βλέπεις συ ο ίδιος!

Ο,τι δεν ξέρεις ο ίδιος

καθόλου δεν το ξέρεις.

Ελεγξε το λογαριασμό

Εσύ θα τον πληρώσεις.

Ψάξε με τα δάχτυλα κάθε σημάδι.

Ρώτα: Πώς βρέθηκε αυτό εδώ;

Εσύ να πάρεις πρέπει την εξουσία!

Πάνω από το 1/5 της ζωής του (1933-'47) έζησε εξόριστος. Μια εξορία που του επιβαλλόταν από τις συνθήκες κυριαρχίας του φασισμού στη γερμανική ζωή και σε κάθε έκφραση καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η ζωή του σε Δανία, Σουηδία, Νορβηγία, Σοβ. Ενωση, ΗΠΑ, άφησε το σημάδι πάνω στις σκέψεις και τα έργα του.

Η «Μάνα» είναι ένα πραγματικό Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Η Δανέζα ηθοποιός και συνεργάτρια του Μπρεχτ, Ρουθ Μπερλάου, που δίδαξε το έργο σε ερασιτεχνικό εργατικό θίασο, έλεγε: «Λίγοι απ' αυτούς ήταν κομμουνιστές όταν αρχίσαμε τις πρόβες και πολλοί όταν τελειώναμε τη δουλειά μας. Αυτό παθαίνεις με τα έργα του Μπρεχτ. Η μαχητική του τέχνη κερδίζει για την υπόθεσή μας όχι μόνο το κοινό, αλλά και τους ηθοποιούς»...

Πολλοί, σχεδόν όλοι οι αστοί κριτικοί τnς «Μάνας», είπαν ότι η παράσταση είναι μια υπόθεση που αφορά τους κομμουνιστές και μόνο. Μίλησαν γι' αυτή όπως θα μιλούσαν περίπου για ένα θέμα που αφορά τους κονικλοτρόφους ή τους παίχτες σκακιού, δηλαδή, σαν κάτι που αφορά πολύ λίγους ανθρώπους και που, προπαντός, δεν μπορεί να κριθεί από ανθρώπους άσχετους με τα κουνέλια ή το σκάκι. Αν όμως δεν ενδιαφέρεται για τον κομμουνισμό όλος ο κόσμος, ο κομμουνισμός ενδιαφέρεται για όλον τον κόσμο!

Οι αρχές του Μπρεχτ για τη δημιουργία θεάτρου ήταν «ότι πρέπει να ξυπνάει στους θεατές αυτοδύναμη επαναστατική σκέψη». Και ενσαρκώθηκαν στα παραβολικά δράματα «Μάνα κουράγιο» και «Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν».

Οταν γύρισε στη Γερμανία και ίδρυσε το περίφημο θέατρο «Μπερλίνερ Ανσάμπλ» μαζί με τη σύζυγό του και ηθοποιό Ελένε Βάιγκελ, εφάρμοσε τις θέσεις του γι' αυτό που αρχικά ονόμασε «Επικό» και αργότερα «Διαλεχτικό Θέατρο». Με τα ποιητικά και θεατρικά του έργα έχει σαν στόχο να βοηθήσει το προλεταριάτο να συνειδητοποιήσει τη δύναμή του και τον πρωτοπόρο ρόλο του για την αλλαγή της κοινωνίας και να παρακινήσει τους εργάτες στην οργανωμένη δράση. Συγχρόνως επιδιώκει να συσπειρώσει γύρω από το προλεταριάτο και τα άλλα σύμμαχα στρώματα.

Για τα λάθη που μπορεί

να κάνει το κόμμα

Ο Μπρεχτ ήταν σταθερός και ανυποχώρητος κομμουνιστής. Για τα λάθη που μπορεί να κάνει το κόμμα έλεγε: «Τα λάθη που το κόμμα μπορεί να 'χει κάνει, δεν είναι δικαιολογία για να το εγκαταλείψεις στη δύσκολη στιγμή. Αν ξέρεις το σωστό δρόμο εσύ, και το κόμμα ακολουθεί δρόμο λαθεμένο, έλα να μας δείξεις το σωστό δρόμο. Δεν έχει έννοια το σωστό έξω από το κόμμα και τον αγωνιστικό του περίγυρο, γιατί δεν μπορεί να 'χει αποτέλεσμα»...

ΑΛΛΑ ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΟΜΜΑ;

Αλλά ποιος είναι το Κόμμα;

Κάθεται σ' ένα σπίτι με τηλέφωνα;

Είναι οι σκέψεις του μυστικές, οι αποφάσεις του άγνωστες;

Ποιος είναι;

* * *

Είμαστε μεις.

Εσύ κι εγώ κι εσείς - εμείς όλοι.

Μες στο κοστούμι σου κρύβεται, Σύντροφε, και σκέφτεται μες στο κεφάλι σου.

Εκεί που κατοικώ εγώ, είναι το σπίτι του,

και κει που δέχεσαι επίθεση εσύ,

εκεί δίνει τη μάχη.

* * *

Δείξε μας το δρόμο που πρέπει να πάρουμε,

και μεις θα τον πάρουμε όπως και συ,

Ομως μην προχωράς χωρίς εμάς στο σωστό δρόμο

Χωρίς εμάς είναι απ' όλους ο πιο λάθος.

* * *

Μην απομακρύνεσαι από μας!

Μπορεί λάθος να κάνουμε, και δίκιο να 'χεις εσύ,

Λοιπόν

Μην απομακρύνεσαι από μας!

* * *

Οτι ο πιο σύντομος δρόμος

είναι καλύτερος από το μακρύ,

αυτό κανείς μας δεν τ' αρνιέται.

Ομως, όταν κανείς τον ξέρει

και δεν μπορεί να μας τον δείξει,

τη σοφία του τι να την κάνουμε;

Σοφός να 'σαι μαζί μας!

Μην απομακρύνεσαι από μας!

Στρατευμένη τέχνη

Ολόκληρο το έργο του Μπρεχτ εκλαϊκεύει και υπερασπίζει το σοσιαλισμό, ενώ βοηθά να δίνονται σωστές απαντήσεις στα νέα προβλήματα που διαμορφώνονται στην πορεία και να διορθώνονται τα λάθη και οι ελλείψεις.

Ολα όσα έγραψε ο Μπρεχτ, όπως έλεγε και ο ίδιος κάποτε, προορίζονται «για τη χρησιμοποίησή τους από τους αναγνώστες».

Μέσα από τα έργα του ο Μπρεχτ μιλούσε για τους καιρούς που ζούσε, για τους ανθρώπους, για τις κοινωνικο-πολιτικές καταστάσεις. Συνάμα, μέσα από το έργο του έβαζε το ζήτημα της ύπαρξης του θεάτρου για ένα κοινό που «σήμερα σημερινό βοδινό κρέας τρώει, που σήμερα σημερινά χρήματα κερδίζει», δηλαδή για ένα επίκαιρο και υπαρκτό κοινό.

Μιλούσε σ' ένα κοινό κομμάτι της κοινωνίας, που, μέσα από την επαφή του με το κάθε έργο του δημιουργού, θα συζητήσει με τον ηθοποιό, θα ξεσηκωθεί, θ' απλώσει τα αισθήματά του σ' όλο το χώρο. Ο Μπρεχτ χρησιμοποιούσε το θέατρο σαν μέσο για κοινωνικές αλλαγές, στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, για να ξεσκεπάσει και να φωτίσει το πραγματικό πρόσωπο του φασισμού. Ο Μπρεχτ δε δεχόταν το θεατή σαν απλό δέκτη των λεγομένων επί της σκηνής. Τον ήθελε συμμέτοχο στο λόγο και στην πράξη. Γι' αυτό ακριβώς και «εισήγαγε» το δυαδικό ρόλο που είχε να παίξει η τέχνη στη σκηνή. Οπως έλεγε, «υπάρχουν δυο τέχνες που πρέπει ν' αναπτυχθούν: Αυτή του ηθοποιού και αυτή του θεατή»...

Εδώ βρίσκεται λοιπόν η καλλιτεχνική αξία του έργου του Μπρεχτ. Στην αμεσότητα του έργου του, στη διαχρονική επικαιρότητά του, στην ανθρωπιά του. Κι έξω απ' αυτό, στο ίδιο το πρόσωπο του Μπρεχτ, που κατάφερε να ταυτιστεί με το έργο του... «Οταν σας ρωτάνε αν είστε κομμουνιστές, είναι καλύτερα αν μπορείτε, να δείξετε τους πίνακές σας παρά τα κομματικά σας βιβλιάρια», έλεγε.

Σταθερά στην υπεράσπιση της ειρήνης

Το γεγονός ότι ο Μπρεχτ έβαλε να κεντήσουν ένα περιστέρι πάνω στην αυλαία του θεάτρου του στο Βερολίνο και αργότερα το έκανε σύμβολο του «Μπερλίνερ Ανσάμπλ» αποτελεί την έκφραση της αντιπολεμικής του τάσης και αποδείχνει την αγάπη του για την ειρήνη.

Η πολιτική δραστηριότητα του Μπρεχτ για την υπεράσπιση της ειρήνης, την εξάπλωση του ουμανισμού και την κοινωνική πρόοδο είναι αναπόσπαστη από τη συμμετοχή του στην ανάπτυξη της σοσιαλιστικής κουλτούρας.

«Ας μην ανεχθούμε καμιά υπεκφυγή, ας μη φοβηθούμε την πιθανή μομφή, ότι τάχα είμαστε πρωτόγονοι! Ας είμαστε απλά και μόνο υπέρ της ειρήνης! Ας δυσφημίσουμε όλες τις κυβερνήσεις, που δε δυσφημίζουν τον πόλεμο! Ας μην επιτρέψουμε στην ατομική βόμβα ν' αποφασίζει για το μέλλον της κουλτούρας!».

Το Μάη του 1955, ένα χρόνο σχεδόν πριν το θάνατό του, του απονεμήθηκε το «Βραβείο Λένιν για την Ειρήνη». Κατά την απονομή του ο Μπρεχτ τόνισε:

«Εγώ ο ίδιος έζησα δύο παγκόσμιους πολέμους. Τώρα, στα πρόθυρα της γεροντικής ηλικίας, ξέρω ότι ετοιμάζεται και πάλι ένας τερατώδης πόλεμος... Βαθιά είναι η λαχτάρα για ειρήνη των απλών ανθρώπων όλων των τόπων. Πολλοί από τον κόσμο της διανόησης αγωνίζονται και στα καπιταλιστικά κράτη για την ειρήνη, ανάλογα με το βαθμό των γνώσεών του ο καθένας. Αλλά η πιο μεγάλη ελπίδα μας για ειρήνη στηρίζεται στους εργάτες και στους αγρότες, τόσο στις χώρες όπου έχουν την εξουσία, όσο και στα κράτη του καπιταλισμού. Ζήτω n ειρήνη!».

Από την ανοιχτή επιστολή

στον ηθοποιό Χάινριχ Γκεόργκε

«Πρέπει να απευθυνθούμε σε Σας με μια Ερώτηση. Μπορείτε να μας πείτε πού βρίσκεται ο συνάδελφός σας Χανς Οτο από το Κρατικό Θέατρο; Λένε ότι τον έπιασαν άνθρωποι των ταγμάτων εφόδου, τον κράτησαν κάμποσο καιρό απομονωμένο κάπου και ύστερα μεταφέρθηκε με φρικτές πληγές σ' ένα νοσοκομείο. Μερικοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι πέθανε εκεί. Δε θα μπορούσατε εσείς να πάτε και να μάθετε τι απόγινε;

Ξέρετε, δεν πρόκειται για τυχαίο άνθρωπο. Ανήκε σε εκείνους που προβληματίστηκαν για το ό,τι είναι απαραίτητο στην εξάσκηση της πραγματικής δραματικής τέχνης. Δεν επρόκειτο για γενικούς στοχασμούς, αλλά γι' αυτούς που τον ανάγκασε να κάνει το επάγγελμά του ως ηθοποιός και που τον οδήγησαν στη διαπίστωση ότι είναι απαραίτητες θεμελιακές κοινωνικές αλλαγές για να μπορέσει να δημιουργηθεί μεγάλη θεατρική τέχνη, θέατρο αντάξιο ενός λαού με κουλτούρα. Οι κοινοί άνθρωποι θα μπορούσαν να αντιτείνουν ότι δε χρειάζονται τόσα πολλά για να μπορεί ένας ηθοποιός να παίζει στο θέατρο.

Ισως να έλεγαν ακόμα ότι αρκεί το ταλέντο γι' αυτό. Αλλά ο συνάδελφός σας Οτο είχε άλλη άποψη για τη θεατρική τέχνη. Πίστευε ότι το ταλέντο δεν αρκεί, γιατί εξαγοράζεται πολύ εύκολα, είναι ασταθής παράγοντας στο λογαριασμό, μπορεί να εκμισθωθεί σε οποιονδήποτε ικανό να πληρώσει το μίσθωμα και να υπηρετήσει οποιαδήποτε υπόθεση, ακόμα και την πιο βρώμικη.

Ο συνάδελφός σας Χανς Οτο ήξερε ενάντια σε τι αγωνιζόταν. Πού είναι τώρα; Δε σας βάζουμε σε κόπο για το τίποτα. Σας παρακαλούμε να ενδιαφερθείτε για έναν άνθρωπο πέρα για πέρα αναντικατάστατο, ιδιαίτερα σημαντικό για το επάγγελμα που ασκείτε: Εναν άνθρωπο σπάνιο, που δεν πουλιόταν. Πού είναι;»."

Χαράλαμπος ΛΕΛΟΥΔΑΣ

Ριζοσπάστης, 15/8/2008