Προβληματισμοί γύρω από το φαινόμενο της φυγής νέων επιστημόνων στο εξωτερικό

«Με το δρόμο που οδηγεί στην ανεργία και το εξωτερικό ή με το δρόμο του αγώνα για τις σύγχρονες ανάγκες;». Αυτό το ερώτημα ήταν το θέμα της συζήτησης που έγινε την Πέμπτη 16 Μάρτη, στο Φοιτητικό Φεστιβάλ της ΚΝΕ στα Γιάννενα, με ομιλήτρια την Κέλλυ Παπαϊωάννου, μέλος του Τμήματος Παιδείας και Ερευνας της ΚΕ του ΚΚΕ, και ακούμπησε έντονα στον σχετικό προβληματισμό που υπάρχει στους φοιτητές και τους νέους επιστήμονες, όπως φάνηκε και από το πλήθος των ερωτήσεων που τέθηκαν στη συζήτηση.

Ο «Ριζοσπάστης», συμβάλλοντας στο να φωτίσει πλευρές αυτής της συζήτησης, δημοσιεύει σήμερα αποσπάσματα από την εισήγηση της Κέλλυς Παπαϊωάννου για το θέμα:

Η κινητικότητα είναι στόχος τους

Ο δρόμος της φυγής στο εξωτερικό είναι ένας διαφημισμένος δρόμος. Τον έχουν επιλέξει τα αστικά επιτελεία για να προωθήσουν την κινητικότητα. Δείτε, για παράδειγμα, πόσα έχουν επενδύσει σε προγράμματα κινητικότητας, σπουδών και πρακτικών ασκήσεων σε ξένα πανεπιστήμια ("Erasmus" κ.ά).

Η κινητικότητα είναι στον πυρήνα της στρατηγικής τους. Τα επιτελεία της ΕΕ έχουν από το 2011 θέσει στόχο: Μέχρι το 2020, τουλάχιστον το 20% - κατά μέσο όρο στην ΕΕ - των αποφοίτων Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης να έχουν αποκτήσει την εμπειρία μιας περιόδου σπουδών σχετικών με την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση ή μιας περιόδου κατάρτισης (συμπεριλαμβανομένης της τοποθέτησης σε θέση εργασίας) στο εξωτερικό.

Η κινητικότητα είναι όρος που απαντά ακόμα στις 4 ελευθερίες του Μάαστριχτ, στην ελεύθερη διακίνηση εργατικού δυναμικού, και υψηλά ειδικευμένου. Οταν βέβαια λέμε "ελεύθερη" εννοούμε τη δυνατότητα και την ελευθερία του κεφαλαίου να μετακινεί ένα εργατικό και επιστημονικό δυναμικό εκεί που το έχει κάθε φορά ανάγκη για τα κέρδη του και την ανταγωνιστικότητά του. Είναι ελευθερία για το κεφάλαιο και δεσμά, δηλαδή, για τους εργαζόμενους, για τους νέους επιστήμονες. Η φυγή στο εξωτερικό δεν είναι λοιπόν "ελεύθερη επιλογή". Φαντάζει ως μια εναλλακτική στη μεγάλη ανεργία που μαστίζει ιδιαίτερα τη νεολαία σήμερα, και την υψηλά ειδικευμένη, όπου εκεί τα ποσοστά ανεργίας αυξάνονται με μεγάλο ρυθμό. Οπότε το να "δοκιμάσω την τύχη μου έξω", αφού εδώ δε θα βρω δουλειά, θα δουλεύω σε καφετέριες ή σε άλλες άσχετες δουλειές με το αντικείμενο που σπούδασα, είναι μια... "αναγκαστική" επιλογή. Λίγοι είναι αυτοί που το επιλέγουν πλέον για να κάνουν καριέρα. Για τους περισσότερους είναι λύση ανάγκης. Και μάλιστα μια "λύση" που πολύ γρήγορα πλέον, πιο γρήγορα από ό,τι κάποια χρόνια πριν, γκρεμίζει προσδοκίες, αυταπάτες.

Ο εξωραϊσμός του ευρωπαϊκού πανεπιστημίου και γενικότερα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας είναι το όπλο τους για να κρατάνε ένα λαϊκό κόσμο με τη σκέψη "τουλάχιστον αν δεν τα καταφέρω εδώ, θα μεταναστεύσω". 'Η ότι εδώ στην Ελλάδα θα μπορούσαν να είναι καλύτερα τα πράγματα (...) όπως έξω... Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το "ανέκδοτο" για τη Γερμανία, όπου τάχα "όλα είναι ιδανικά, η ζωή είναι παράδεισος, υπάρχει κράτος"... Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι όλα δεν είναι ιδανικά, ότι τα mini-jobs (αυτοί δηλαδή που δε δουλεύουν με σταθερό ωράριο, αλλά μόνο όταν υπάρχει ανάγκη) αυξάνονται, η ανεργία αυξάνεται ειδικά στους νέους κ.λπ. Μια παρένθεση εδώ: Με βάση και δημοσίευμα των "Financial Times", τα mini-jobs και η χαλάρωση των περιορισμών στην προσωρινή εργασία εισήχθηκαν στη Γερμανία από το 2003, μετά τη ραγδαία αύξηση της ανεργίας που ακολούθησε την αποκαλούμενη "πτώση του Τείχους". Εγινε έτσι ευκολότερο για τις μικρές επιχειρήσεις να προσλαμβάνουν και να απολύουν. Και οι άνεργοι μπορούσαν να διεκδικήσουν τα επιδόματα μόνο 12 μηνών, ενώ πριν ήταν στα τρία έτη. Αυτό το μοντέλο, που στην ουσία είναι η απάντηση του καπιταλισμού στις λαϊκές ανάγκες, εξήγαγε η Γερμανία και σε άλλες καπιταλιστικές χώρες ως πολύ επιτυχημένο (...)

Είναι λύση η επιχειρηματικότητα;

Διαφημίζουνε ότι η φυγή προς το εξωτερικό θα μοιράζει ευκαιρίες στην Ερευνα, στην καινοτομία και στη νεανική επιχειρηματικότητα. Τι προσπαθούν να δώσουν με όλα αυτά που παρουσιάζονται σαν πανάκεια, σαν φάρμακο για καθετί στραβό στην κοινωνία; Προσπαθούν να αποδείξουν ότι η γνώση συνδέεται με την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα και, σε τελευταία ανάλυση, με την οικονομική ανάπτυξη. Θα πείτε, δε συνδέονται; Συνδέονται αντικειμενικά, αποκρύβεται όμως η ουσία αυτής της σχέσης και σύνδεσης. Γιατί στον πυρήνα αυτής της σύνδεσης υπάρχει το ζήτημα της ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Αυτό είναι που καθορίζει και την Ερευνα, και την οργάνωση της παραγωγής και της οικονομίας, και την οργάνωση όλης της κοινωνίας γενικότερα. Αυτό δεν πρέπει να το χάνουμε από μπροστά μας.

Για παράδειγμα, λένε διάφορες έρευνες ότι είναι πλεονέκτημα για έναν νέο να συνδέσει το ενδιαφέρον του για την καινοτομία, δηλαδή την επινόηση καινούργιων ιδεών που θα 'χουν μια δυνατότητα εφαρμογής στην παραγωγή, στις υπηρεσίες, στην οργάνωση της εργασίας κ.λπ., με την επιχειρηματικότητα. Μάλιστα, η εμπειρία από το εξωτερικό, κατά τα λεγόμενά τους, θα φέρει τεχνογνωσία σε αυτόν τον τομέα, από πιο προηγμένες καπιταλιστικά χώρες. Θα ξέρει καλύτερα, θα είναι πιο τολμηρός στο να στήσει τη δική του startup επιχείρηση. Να βάλει, δηλαδή, την καινούρια ιδέα με μια τάση εφαρμογής της, και να ψάξει να βρει κεφάλαια από άλλες πηγές. Ετσι μπορεί να εξελιχθεί και να δώσει διέξοδο, και στη δημιουργική εργασία, μέσω της επιχειρηματικότητας. Αυτό είναι πραγματικό; Ολο αυτό που περιγράψαμε είναι η μισή αλήθεια. Οντως, μπορεί να γίνει αυτό, κι έγινε (ιδιαίτερα στον τομέα της πληροφορικής και όχι μόνο, που βοηθήθηκε με διάφορα χρηματοδοτικά προγράμματα). Ετσι είδαμε ότι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα λειτούργησαν ορισμένες τέτοιες επιχειρήσεις startup χαρακτήρα, οι οποίες όμως συνδέθηκαν με πολύ μεγάλες επιχειρήσεις - μονοπώλια στο χώρο, όχι μόνο της Ελλάδας και της Ευρώπης, αλλά και παγκόσμιας εμβέλειας. Δημιουργήθηκαν ορισμένες προϋποθέσεις να συνδεθούν άμεσα ή να απορροφηθούν στην πορεία από τα μονοπώλια ή και να σβήσουν εντελώς. Η τύχη τους αυτή είναι.

Γι' αυτό, δεν είναι και τυχαίο ότι και τους αστούς τους απασχολεί το τι μέλλει γενέσθαι με αυτούς που επιστρέφουν από το εξωτερικό, αλλά και με το πλήθος που φεύγει και αργεί ή και που δεν επιστρέφει καθόλου. Το "φαινόμενο" αυτό, που έχουν αποκαλέσει "brain drain" (αφαίμαξη μυαλών) είναι, ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα, στο επίκεντρο της προσοχής τους. Εχουν πάρει και διάφορες πρωτοβουλίες, ενορχηστρωμένες μάλιστα από μεγάλα μονοπώλια, τράπεζες και αστικά κόμματα, για να αναστρέψουν τη μεγάλη φυγή, όπως το "brain gain", πρωτοβουλία στην οποία συμμετέχουν ακόμα και φαρμακοβιομηχανίες, στελέχη μεγάλων επιχειρήσεων, επιμελητήρια κ.ά. Στον πυρήνα του προβληματισμού τους είναι η αντιμετώπιση του επιστημονικού δυναμικού που φεύγει έξω με όρους "εξαγώγιμου προϊόντος". Εχουν μάλιστα αποτιμήσει τις απώλειες από τη φορολογία, τις εισφορές στα ασφαλιστικά ταμεία, στα 12 δισ. ευρώ ετησίως. Ενώ μετρούν επιπλέον ότι το ελληνικό κράτος έχει δαπανήσει μια υψηλή εκπαιδευτική δαπάνη γι' αυτούς που φεύγουν έξω, η οποία είτε επιστρέφεται πολύ αργά είτε καθόλου. Για άλλη μια φορά, λοιπόν, οι φοιτητές, οι απόφοιτοι αποτιμώνται με όρους πελατείας, ο νέος επιστήμονας είναι πάλι εμπόρευμα, αριθμός.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ερωτηματολόγια που συνέταξε η πρωτοβουλία για το "brain gain", μία από τις ερωτήσεις ήταν: Με τι ποσοστό μείωσης του μισθού θα δεχόσουν να επιστρέψεις στην Ελλάδα; Θεωρούν δεδομένο, δηλαδή, ότι ο νέος επιστήμονας θα αποδεχτεί τη χειροτέρευση των όρων εργασίας, και θα "αντισταθμιστούν" οι απώλειες με τι; Με περισσότερες "ευκαιρίες", λένε, με μια "ανοιχτή κοινωνία" που θα επιβραβεύει τον καλό και άξιο. Θα μοιράσουν, λένε, κίνητρα αυτοαπασχόλησης και φοροαπαλλαγές στους εργοδότες, για να ισοσκελίσουν την οικονομική απώλεια από τη φυγή στο εξωτερικό. Αυτές είναι οι λεγόμενες "βέλτιστες πρακτικές", οι οποίες καθόλου δεν απαντάνε στις πραγματικές ανησυχίες των νέων που φεύγουν έξω, στην ανεργία και στην αβεβαιότητα, στην ετεροαπασχόληση (...)

Επιστήμονες αποξενομένοι από το έργο τους, γρανάζια στο καπιταλιστικό κέρδος

Ας αναρωτηθούμε όμως και κάτι άλλο: Ο νέος που φεύγει έξω για να αποκτήσει μερικά περισσότερα προσόντα, για να αποκτήσει μια ορισμένη πείρα και να εμπλουτίσει το βιογραφικό του, αισθάνεται πραγματικά ότι συμβάλλει δημιουργικά στην Ερευνα και στην παραγωγή μέσω της επιστήμης του;

Είναι αρκετοί οι νέοι επιστήμονες που δουλεύουν στο πεδίο της Ερευνας έξω, αλλά και στον ιδιωτικό τομέα σ' ένα τμήμα ενός μονοπωλίου, σε μεγέθη ενδεχομένως που δε θα αντιμετώπιζαν στην ελληνική πραγματικότητα. Αυτή η εμπειρία, με τον τρόπο που είναι οργανωμένη τελικά η εργασία σ' αυτούς τους τομείς, όπου αυτοί οι επιστήμονες μπορεί και να συμβάλουν στην παραγωγή νέων ιδεών ή εφαρμογών, είναι ωστόσο μια απογοητευτική τελικά εμπειρία... Γιατί οι ιδέες και οι εφαρμογές αυτές δεν γυρνάνε τελικά στους ίδιους. Χάνεται, επομένως, η κοινωνική χρησιμότητα της επιστήμης και της δουλειάς τους, αισθάνονται ένα γρανάζι σε μια τεράστια μηχανή που εντείνει την αλλοτρίωση, την αποξένωση του δημιουργού, του φορέα της επιστημονικής ανακάλυψης, της πρωτότυπης επιστημονικής σκέψης, από το δημιούργημά του.

Για παράδειγμα, αν ψάξετε τι συμβαίνει με τις πατέντες, θα δείτε ότι στις μέρες μας πλέον δεν κατοχυρώνονται στα άτομα, αλλά το μεγάλο ποσοστό τους κατοχυρώνεται στις επιχειρήσεις. Το συμπέρασμα είναι ότι η γνώση, η ερευνα, η καινοτομία, η δημιουργικότητα, αν και αντικειμενικά απαιτούν μεγάλο βαθμό συλλογικής εργασίας, υποτάσσονται και συνθλίβονται από την ατομική ιδιοκτησία, από τη μεγάλη καπιταλιστική ιδιοκτησία, από το κίνητρο του καπιταλιστικού κέρδους, ακόμα και στην περίπτωση που περικλείουν ένα μεγάλο κοινωνικό σκοπό. Από αυτήν την άποψη, περιέχεται η αντίφαση, απ' τη μια, να έχεις την κοινωνική εργασία που μπορεί να φέρει ένα μεγάλο κοινωνικό αποτέλεσμα και, από την άλλη, να έχεις το φρένο, λόγω του ότι η ιδιοκτησία των σύγχρονων συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής ανήκει στους λίγους.

Το ζήτημα, λοιπόν, δεν είναι "Ερευνα, καινοτομία, δεξιότητες, προσαρμοσμένες σε αυτά που θέλει η αγορά ως λύση για την ανεργία". Το πραγματικό ερώτημα είναι: "Πανεπιστήμιο, ερευνητικό κέντρο, παραγωγική μονάδα σε ποια κοινωνία, με ποια κυρίαρχη ιδιοκτησία, με ποια εξουσία;". Αυτό είναι ένα θεμελιακό ερώτημα που απαντά και στο χαρακτήρα που πρέπει να έχει η σχέση εκπαίδευσης, έρευνας και ανάπτυξης. Το πραγματικό περιεχόμενο αυτής της σχέσης, που είναι και η λύση για την ανεργία των αποφοίτων, αλλά και για την απελευθέρωση των ατομικών τους δυνατοτήτων και των ορίων της επιστήμης που σπουδάζουν ή ασκούν.

Ριζοσπάστης