Βιβλίο: «Πέτρος Σ. Κόκκαλης - Βιωματική βιογραφία», της Κατίνας Τέντα-Λατίφη

Το βιβλίο αυτό εμπεδώνει στην Ιστορία τη φήμη του Πέτρου Κόκκαλη , εξαίρετου λειτουργού της Ιατρικής, αλλά και ανδρός με ήθος αγωνιστικό για τα ιδεώδη του πατριωτισμού και ανθρωπισμού.

Ο βίος και η δράση του Πέτρου Κόκκαλη (1896-1962) συντελέσθηκαν σε χρόνο μεγάλων κραδασμών της Ιστορίας, καίρια επηρεαστικών ή και προσδιοριστικών των πεπρωμένων της γενιά  του.

Έζησε ένα αιώνα χτυπημένο με δυο παγκοσμίους πολέμους, διαβρωμένου από αιματηρούς περιφερειακούς και τοπικούς πολέμους, από εξεγέρσεις και επαναστάσεις που ανέτρεψαν τα δεδομένα της ιστορίας. Ήταν ο αιώνας των μεγάλων οραμάτων, ιδεολογιών των ανατάσεων και των καταρρεύσεων. Σε αυτόν τον στρόβιλο έζησε και η χώρα μας. Αυτόν τον αιώνα βάδισε ως το 1962 και ο Κόκκαλης.

Τη ζωή του Κόκκαλη τη διαπερνούν όλα τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας της Ελλάδας (Μικρασιατική καταστροφή , Μεταξική δικτατορία, Ελληνο-ιταλικός πόλεμος, Κατοχή , Εμφύλιος και Πολιτική Προσφυγιά),που διαδραματίστηκαν έως τον θάνατο του. Και η τραγωδία της….

 Ο Πέτρος Κόκκαλης ύπαρξη με φλέβα επαναστατική , ανήσυχη , με μυαλό οξύτατο, περισκοπικής παρατηρητικότητας, με βλέμμα στραμμένο προς τα εμπρός και ματιά βάθους, καρδιά παλλόμενη στον ρυθμό του ανθρώπινου πόνου, κολόνα αξιοπρέπειας και ύψιστου πατριωτισμού.

Πώς θα μπορούσε να διασχίσει τα μεγάλα γεγονότα της εποχής του και να μην τον αγγίξουν;  Πώς θα μπορούσε να παραμείνει θεατής τους περιορισμένος μόνο στην επιστήμη του ;

Ο Πέτρος Κόκκαλης , του Σωκράτη και της Πολυξένης , γεννήθηκε στη Λειβαδιά το 1896.

Σπούδασε           Ιατρική στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών από το 1911 έως το 1913 , δηλαδή από την ηλικία των 15 χρόνων. Μετά έφυγε στο εξωτερικό, στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου από το 1913 έως το 1914 , όπου εκτός από την Ιατρική σπούδασε και Φυσική. Από το Βερολίνο πήγε στη Ζυρίχη και τη Βέρνη , όπου πήρε το 1917 το πτυχίο του στην Ιατρική.

Το 1929 ο Κόκκαλης έγινε διευθυντής του χειρουργικού τμήματος του δημοτικού νοσοκομείου Ελπίς. Το 1934 κάτω από την επιμέλεια των Καϊρη-Κόκκαλη, εκδόθηκε η περίφημη για την εποχή  εκείνη και για 25 χρόνια «Χειρουργική», σε δύο τόμους .Το 1935 , διορίστηκε τακτικός καθηγητής της Εγχειρητικής και Τοπογραφικής Ανατομικής και διευθυντής της Γ΄ Χειρουργικής Κλινικής του Θεραπευτηρίου Ευαγγελισμός και το 1939 έγινε τακτικός καθηγητής της Β΄ Χειρουργικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Αρεταίειο Νοσοκομείο. Το 1939 παντρεύτηκε τη Νίκη , τη γραμματέα του, κόρη του γραφολόγου Ευσταθίου      Κουλέτση και της Μαριγώς του γένους Αναγνωστοπούλου. Το 1930 γεννήθηκε ο γιός τους Σωκράτης Κόκκαλης (πρώην Πρόεδρος του Ολυμπιακού ) και το 1944 η κόρη τους Αυγή.

Ο Πέτρος Κόκκαλης  αγαπούσε πολύ τον κόσμο , τον φτωχό, τον προσφυγικό , τα παιδιά και τους νέους. Περνούσε το ατομικό καλό μέσα από το κοινωνικό καλό. Ότι δεν μπορεί να υπάρξει ατομική ευτυχία, αν δεν υπάρξει κοινωνική ευτυχία.

Ο Κόκκαλης έδωσε μια άλλη διάσταση , τη διάσταση της πολυσημαντικότητας.

Ήταν συνεπής αγωνιστής που άφησε το Κολωνάκι , τα χρήματα και τις απολαβές (ήταν περιζήτητος χειρουργός της οικονομικά υψηλής αστικής κοινωνίας του Κολωνακίου, είχε χειρουργήσει τον Πρωθυπουργό Παναγιώτη Κανελλόπουλο , τον Διευθυντή της Καθημερινής Γεώργιο Βλάχο κ.α. ),αλλά δεν αφομοιώθηκε από αυτήν κι έτρεξε στην Αντίσταση να υπερασπισθεί την πατρίδα του , παίζοντας τη ζωή του. Τόσο το εθελούσιο ανέβασμα του στην πρώτη γραμμή του πολέμου το 1941 όσο και το ανέβασμα του στο βουνό το 1944 είχαν ένα και μόνον κίνητρο, τη βαθιά του αγάπη για την πατρίδα και για τον λαό της. Η κατεύθυνση της πορείας του ήταν για την πατρίδα και για τον λαό της. Στη διάθεση τους η γνώση του , η επιστημονική ικανότητά του και η ζωή του. Όσους ρωτούσες στην Ελλάδα ,αυτούς που τον είχαν γνωρίσει ,μιλούσαν για τον Κόκκαλη –θρύλο. Αυτός ήταν ο τίτλος του , αυτό ακριβώς ήταν το όνομά του , «Θρύλος» (παιχνίδια που παίζει η ζωή…..«Θρύλος» είναι και ο Ολυμπιακός του γιού του).

Ο πόλεμος της Αλβανίας αποτέλεσε τον σπινθήρα της πατριωτικής του έκρηξης. Παρά τον διορισμό του σε δύο αθηναϊκά «στρατιωτικά» νοσοκομεία ο Κόκκαλης όρισε από μόνος του την θέση του στον πόλεμο υπεράσπισης της Ελλάδας: στην Πρώτη Γραμμή.

Εκεί, δίπλα στα παιδιά της πατρίδας που σκοτώνονταν , τραυματίζονταν, πάγωναν . Στις 10 Φεβρουαρίου 1941 παρουσιάζεται στα Γιάννενα στην  Υγειονομική Υπηρεσίας Βάσεως Ηπείρου στο Νοσοκομείο Ιωαννίνων, Αρχίατρος της οποίας ήταν ο Επαμεινώνδας Γκινάκας (Ο Κόκκαλης εφάρμοσε τον εμποτισμό , για αυτό και το όνομά του στο Νοσοκομείο Ιωαννίνων συνδέθηκε με τη χρήση της νοβοκαϊνης στη θεραπεία των κρυοπαγημάτων).

Μετά στην Κατοχή ,που η Ελλάδα στέναζε από την πείνα , τις αρρώστιες , τις εκτελέσεις και τους βασανισμούς , ο Κόκκαλης εντατικοποίησε την προσφορά του. Όχι χωρίς θυσίες. Με μεγάλες θυσίες. Χάνει τη θέση του, οι κατακτητές σπρώχνουν στον θάνατο τον πατέρα του και η οικογένεια μοιράζεται. Η νεογέννητη κόρη αφήνεται «παράνομη» στην Αθήνα και οι υπόλοιποι στο βουνό. Δόσιμο ολοκληρωτικό. Αυτό τον οδήγησε στην Αριστερά, που είχε τότε τον πρωταρχικό και τον μαζικότερο ρόλο στην Εθνική Αντίσταση. Ο Κόκκαλης προσχώρησε σε αυτήν , βγήκε στο βουνό κι έγινε υπουργός της ΠΕΕΑ. Πάλεψε για την υγεία, την περίθαλψη και τη διατροφή του πληθυσμού και τη διάσωση από την πείνα μέσω συσσιτίων 3.000 παιδιών της ελεύθερης και ημι-ελεύθερης Ελλάδας. Χειρούργησε μαχητές και πολίτες σε πρόχειρα ιατρεία και έκτακτα χειρουργεία. Έδωσε τη «Μάχη των Σχολείων» και εισήγαγε με  τους άξιους βοηθούς του τα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα ποιότητας. Επέστρεψε στην Αθήνα με την Απελευθέρωση , ειρηνικός, ενωτικός. Ξαναβρήκε το Πανεπιστήμιο, το Αρεταίειο, άρχισε να χειρουργεί και να καινοτομεί. Έγινε πρωτεργάτης στην ίδρυση της ΕΠ-ΑΝ (Επιστημονική Ανοικοδόμηση)για συμβολή στην ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Ελλάδας. Υπερασπίστηκε τους αναπήρους του πολέμου και της Αντίστασης. Περιέλθαψε τη φτωχολογιά. Απολύθηκε από καθηγητής, διώχτηκε από το νοσοκομείο , λεηλατήθηκε , αρρώστησε βαριά από την καρδιά. Έφυγε για το εξωτερικό , κατέφυγε στη Γιουγκοσλαβία. Πέρασε στον ΔΣΕ , έγινε υπουργός στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση με τις ίδιες πάντα ευθύνες, Υγεία-Πρόνοια-Παιδεία. Θαυματούργησε χειρουργικά, πάντα κοντά στους συναγωνιστές του και τον απλό κόσμο (ήταν χειρούργος στο Νοσοκομείο του Γράμμου το 1948, το νοσοκομείο στο Βροντερό Πρέσπας , στη σπηλιά-νοσοκομείο του Βροντερού- “σπηλιά του Κόκκαλη” το 1948-1949 και στο Υγειονομικό Συγκρότημα κοντά στο χωριό Κώττας το 1949). Έγινε μέλος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης και πάλεψε για αυτήν. Υπερασπίστηκε τους φυλακισμένους και εξόριστους. Ανέλαβε πρόεδρος της ΕΒΟΠ (Επιτροπής Βοήθεια στο Παιδί)η οποία χάρισε στην Ελλάδα 20.000 περίπου επιστήμονες όλων των βαθμίδων(ένας από αυτούς είναι  και ο Θανάσης Οικονόμου , αστροφυσικός και ερευνητής της ΝΑSA σήμερα).Έζησε στην Πολιτική Προσφυγιά .Επανήλθε στην επιστήμη του κι έγινε Διευθυντής του Ινστιτούτου Πειραματικής    Καρδιαγγειακής Χειρουργικής της Γερμανικής Ακαδημίας Επιστημών, έγινε μέλος της και ένας από τους πρωτοπόρους που άνοιξαν τον δρόμο στον μεγάλο τομέα των μεταμοσχεύσεων (πολύ πριν από τον Κριστιάν Μπάρναντ).Και το 1962, τέλος….

Μια ζωή ασύλληπτη, μυθιστορηματική στην περιγραφή της, αλλά βάρους προσφοράς και ηθικών αξιών στο περιεχόμενό της…

Ο Κόκκαλης υπήρξε ογκόλιθος της ιατρικής και χειρουργικής. Ήταν ο πρώτος που είχε κάνει πνευμονεκτομή, ο πρώτος που είχε κάνει περικαρδιοεκτομή. Μιλάμε για επαναστάτη της ιατρικής και επαναστάτη στη ζωή.

Ο Πέτρος Κόκκαλης ήταν ο επιστήμονας , ο ιδεολόγος, ο ανθρωπιστής, ο πατριώτης, ο αγωνιστής, ο ειρηνιστής.

Σε αυτές τις σφαίρες κινήθηκε ο Πέτρος Κόκκαλης .Γήινος, ανθρώπινος, με ελαττώματα οπωσδήποτε-για αυτό και αληθινός-αλλά δεν ανήκει στην κατηγορία εκείνων που η ζωή τους κρίνεται και υπολογίζεται με τα «συν « και τα «πλην». Τι κέρδισε , τι θα κέρδιζε, τι έχασε.

Ο Πέτρος Κόκκαλης έζησε μια δύσκολη περίοδο και είναι από τους λίγους που ακόμα και σήμερα τιμούν την Ελλάδα , αν και η πατρίδα του δεν τον τίμησε…

Αλήθεια  ποιος είναι ο απόηχος του έργου του και της ζωής του στις επόμενες γενιές ;

Τι έχει καταγραφεί από τους νεότερους για τον καθηγητή Πέτρο Κόκκαλη, που έζησε αναγκαστικά τα τελευταία του 15 χρόνια στο εξωτερικό, που τα έργα του στην Ελλάδα είχαν σχεδόν αποσυρθεί και το όνομά του αποτελούσε επικίνδυνο πεδίο για όποιον ήθελε να ασχοληθεί με αυτόν ;

Γιατί σήμερα ο Κόκκαλης δεν έχει πάρει τη θέση που του αξίζει για τον ρόλο του στην εξέλιξη των μεταμοσχεύσεων ; Δεν είναι αυτό έλλειμμα στην ιστορία της Ιατρικής;

Το 1983 με πρόταση του ψυχίατρου Μανώλη Μυλωνάκη προς τον Δήμο Αθηναίων, ονομάζεται «Οδός Πέτρου Κόκκαλη» ένας κοντινός δρόμος με το Αρεταίειο , που βρίσκεται ανάμεσα στο Μέγαρο Μουσικής και στην Αμερικανική Πρεσβεία. «Οδός χειρούργου Κόκκαλη»  υπάρχει και στο Πέραμα. Τη μέγιστη όμως αφιέρωση στο όνομα Πέτρου Κόκκαλη αποτελεί η ίδρυση στην Αθήνα ,το 2005 ,του Ελληνικού Κέντρου Νευροχειρουργικής Έρευνας (ΕΚΝΕ)-«Καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης», με την στήριξη τριών φορέων : του Πανεπιστημίου Αθηνών , του Θεραπευτηρίου Ευαγγελισμός και του Ιδρύματος Κόκκαλη.

Ο Κόκκαλης στάθηκε στο ύψος του και ποτέ του δεν αμφισβήτησε την ορθότητα της αγωνιστικής του επιλογής και των πιστεύω του. Κάποτε είπε στην σεμνή γυναίκα του, την Νίκη ( το στήριγμά του, τη βοηθό του, το συμπλήρωμά του) : «πρέπει να πεθάνουμε συνεπείς με τον εαυτό μας και τους αγώνες μας ».

Μέσα από όλη την πορεία του Πέτρου Κόκκαλη προβάλλει με έμφαση ένα κορυφαίο θέμα , διαχρονικό και επίκαιρο όσο ποτέ: η θέση του επιστήμονα απέναντι στα συμβάντα της εποχής του και η συμμετοχή του σε αυτά.

«…..Με τη μεγάλη συγκεντρωτική επίθεση του στρατού   τον Αύγουστο του 1949 , ο Γράμμος αυτήν τη φορά δεν κράτησε παρά ελάχιστες μέρες και μετά ….το τέλος!

Όλη η δύναμη του στρατού, απελευθερωμένη από το Βίτσι, επίγεια και εναέρια, συγκεντρώθηκε εκεί και προχωρώντας έφτασε στο ύψωμα κλειδί της διάταξης των ανταρτών , το Τσάρνο.

Το Τσάρνο ανασκάβονταν και φλέγονταν, σκίστηκε η κορυφογραμμή του, κονιορτοποιήθηκε, λαμπάδιασε από τις ναπάλμ.

Ο διοικητής τάγματος του ΔΣΕ Μήτσος Κατσής αφηγείται:

-Πρωί πρωί από τα χαράματα άρχισε να μας βάλλει το πυροβολικό , ήρθε και η αεροπορία κι όλη μέρα χτυπούσαν. Μάχες σκληρές , πήραν φωτιά οι χλαίνες μας. Εκεί έφτασε ένας σύνδεσμος από το Γενικό και μας ειδοποίησε να είμαστε έτοιμοι για μετακίνηση….

Στο τμήμα είχαμε έναν Τσεκούρα, απανταχού παρών στις μάχες, τρομερός. Έρχεται και με ρωτάει :

-Για πού πάμε; Για την κορυφή ; Εκεί είχαν σκοτωθεί πολλοί δικοί μας.

-Δεν ξέρω, του λέω.

Κατέβασε τα μούτρα κι έφυγε εκνευρισμένος. Μετά τον βλέπω να στήνει χορό. Τι να πώ! Τι τραγούδια από τον Έβρο, τι ποντιακά, τι τσάμικα… και οι βόμβες να έχουν ανοίξει το βουνό, οι ναπάλμ να πετάνε εκείνο το υγρό που αυτοαναφλέγονταν, κρότοι , καπνοί, βουή… να τρελαίνεσαι.

Κάποια στιγμή μέσα από τους καπνούς διακρίνουμε να έρχονται τέσσερις άντρες, οι δύο πήγαιναν μπροστά και οι άλλοι πίσω. Φτάνουν οι πρώτοι , ήταν σύνδεσμοι.

-Βρε , τι γίνεται εδώ ; Πανηγύρι έχετε ή πόλεμο;

-Και τα δύο, πετάχτηκε ο Τσεκούρας. Και πανηγύρι έχουμε και πόλεμο κάνουμε.

-Κοιτάξτε έρχονται δύο υπουργοί, ο Κόκκαλης και ο Πορφυρογένης.

-Δύο υπουργοί εδώ στην πρώτη –πρώτη γραμμή της φωτιάς; Απίστευτα πράγματα! Πρωτόγνωρα!

Έφτασαν….. Αυτοί είδαν που χορεύαμε και συγκινήθηκαν. Μας χαιρέτησαν όλους έναν-έναν και μας συγχάρηκαν για το θάρρος. Αυτό εμάς μας ενθουσίασε και ξαναπιάσαμε το χορό. Μπροστά-μπροστά ο Κόκκαλης, ύστερα ο Πορφυρογένης και καμιά σαρανταριά εμείς. Άρχισαν οι Εβρίτες:

-Μια κόρη έμορφη , μια γαλανομάτα, όταν πλέκει και υφαίνει , την καρδιά μου τη μαραίνει…

Και τραγούδι και ζητωκραυγές και θραύσματα ανάμεσά μας. Τι να πω ; Ύστερα πιάσαμε το :

-Σαράντα παλικάρια από τη Λειβαδιά….

Τότε είδαμε τον Κόκκαλη που έβγαλε το μαντήλι του και σκούπισε τα δάκρυα.

Ε, συγκινηθήκαμε όλοι. Πώς, με τι λόγια να πεις τι γίγαντας ήταν ο Κόκκαλης; Αφού και οι άλλοι υπουργοί τον σέβονταν. Οι σύνδεσμοι έλεγαν μακάρι να συνοδεύουμε τον Κόκκαλη, τον Πορφυρογένη , και δυο –τρεις άλλους, γιατί ήταν ευγενικοί και απλοί. Ο Ζαχαριάδης έλεγε:

-Αν ο Κόκκαλης ήταν στην Ελλάδα , έπρεπε να ήταν πρωθυπουργός .Θα ήταν ο καλύτερος από όλους…….

Αυτά έγιναν την τελευταία ημέρα στο Τσάρνο του Γράμμου, στο τέλος του ΔΣΕ , στο τέλος του τραγικού εμφύλιου σπαραγμού….

Τον Δημοκρατικό Στρατό ο Κόκκαλης τον έζησε από το τέλος του 1947 έως την ήττα του.

Τον έζησε με κάθε τρόπο, θέτοντας στην διάθεσή του όλες τις πολύπλευρες ικανότητές του.

Από τα αντάρτικα λημέρια και νοσοκομεία , στις πόλεις και τους Παιδικούς Σταθμούς των Λαϊκών Δημοκρατιών και από εκεί σαν πετούμενος αητός στις υψηλότερες κορυφές των βουνών….»

«Πέτρος Σ. Κόκκαλης - Βιωματική βιογραφία», της Κατίνας Τέντα-Λατίφη, εκδόσεις Εστία 2012 σελ.444

Η Κατίνα Τέντα-Λατίφη κατάγεται από τον Αλμυρό Μαγνησίας. Το καιρό της κατοχής , μαθήτρια ακόμη, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση για την απελευθέρωση της χώρας μας. Εξαιτίας αυτής της συμμετοχής  κυνηγήθηκε από παρακρατικές ομάδες, φυλακίστηκε και εξορίστηκε στην Ικαρία απ όπου αφέθηκε ελεύθερη ως ανήλικη από Επιτροπή του ΟΗΕ. Φθάνοντας στον Πειραιά την συνέλαβαν , δραπέτευσε και κατέφυγε στο βουνό όπου εντάχθηκε στον ΔΣΕ. Εκεί γνώρισε τον Πέτρο Κόκκαλη και τη γυναίκα του Νίκη. Με την ήττα του ΔΣΕ πέρασε στις Ανατολικές Χώρες και το 1952 , όντας στην ομάδα του Ν.Μπελογιάννη,  κατέβηκε στην Αθήνα έως το 1954 , οπότε επέστρεψε στις χώρες αυτές.

Σπούδασε διαδοχικά στη Μόσχα, στο Βουκουρέστι και στο Παρίσι κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες, με ειδίκευση στο Διεθνές Εμπόριο. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1974 και εργάστηκε ως Διευθύντρια Εξαγωγών σε διάφορες εταιρείες (πετρελαιοειδών κ.α.) , κυρίως όμως σε αμπελο-οινικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις έως τη συνταξιοδότησή της. Άλλο έργο της είναι : «Τα απόπαιδα».

γράφει ο ΚΩΣΤΑΣ ΤΡΑΧΑΝΑΣ

Ευχαριστούμε τον αγαπητό φίλο του ιστολογίου Κώστα Τραχανά για την αποστολή του κειμένου και την αναφορά του -μέσω της παρουσίασης του βιβλίου-  στον σπουδαίο επιστήμονα, αγωνιστή και άνθρωπο Πέτρο Κόκκαλη. Με την ευκαιρία παραθέτουμε ένα απόσπασμα από ομιλία του Π. Κόκκαλη (το βρήκαμε σε παλιότερο άρθρο του Γ. Πετρόπουλου στο Ριζοσπάστη),  στην οποία περιγράφει την ιδεολογική-πολιτική του στράτευση και τι τον επηρέασε σε αυτή.

"Ο Πέτρος Κόκκαλης έγινε μέλος του ΚΚΕ το 1944. Αν και από τότε που στρατεύτηκε στο αντιστασιακό και στο κομμουνιστικό κίνημα έκανε το καθήκον του με το παραπάνω, δε δίσταζε να κάνει δημόσια αυτοκριτική για κείνη την περίοδο της ζωής του, που ήταν μακριά από τους λαϊκούς αγώνες, τα πάθη και τα μαρτύρια των λαϊκών αγωνιστών. Στις 26 Δεκέμβρη του 1945, μιλώντας στο Πολιτικό Μνημόσυνο του Δ. Γληνού, είπε χαρακτηριστικά: 

«Οσοι κατόρθωσαν μέσα στο σάπιο αυτό κλίμα να βρουν το σωστό δρόμο, το χρωστάνε κατά ένα μεγάλο μέρος στο εθνικοαπελευθερωτικό σάλπισμα του ΕΑΜ και γι' αυτό ευγνωμονούμε τους πρωτεργάτες του και ανάμεσα σ' αυτούς πρώτο, τον πρωτοπόρο του Δημήτρη Γληνό. Οφείλουμε, όμως, να έχουμε το θάρρος να ομολογήσουμε εμείς οι άνθρωποι της σκέψης και της δουλιάς, κι εγώ ανάμεσα στους πολλούς, που μου επιτρέπεται σήμερα να μιλήσω για τον Δημήτρη Γληνό, ότι διαφορετικός ήταν ο δρόμος που ακολουθήσαμε και δεν είναι αρκετό για να καθησυχάσουμε τη συνείδησή μας ότι, τελικά, βρεθήκαμε κοντά του και κοντά στους άλλους λαϊκούς αγωνιστές.

Υπήρξε εποχή, που εμείς, από έλλειψη σωστού ιδεολογικού προσανατολισμού, για να μη δώσουμε αφορμές στη διαστρεβλωμένη εκείνη κοινωνία, σωπάσαμε, και με την παθητική μας στάση ανεχτήκαμε, όταν εξόριζαν, βασάνιζαν, θανάτωναν τους λαϊκούς αγωνιστές. Και δεν ήταν μονάχα η έλλειψη της βαθύτερης κατανόησης της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, που μας έκανε έρμαια συναισθηματικών ταλαντεύσεων, αλλά και η έλλειψη θάρρους. Και είναι έλλειψη θάρρους, όταν δε σηκώνει τη φωνή του ο κάθε διανοούμενός, όταν σέρνονται στις φυλακές, τυραννιούνται, εξευτελίζονται άνθρωποι, για μόνο το λόγο ότι αγωνίζονται για τα δικαιώματα του εργαζόμενου λαού. Πιστεύουμε ότι η ωμή αυτή εξομολόγηση, όχι μόνο επιβάλλεται σαν ζήτημα ηθικής τάξης για μας τους ίδιους, αλλά επιβάλλεται και σαν μήνυμα για τους άλλους, την ανήσυχη και κρίσιμη αυτή εποχή. 

Γιατί, άσχετα αν ήρθε η στιγμή που είδαμε το σωστό δρόμο και κάναμε ολοκληρωτικά το καθήκον μας απέναντι στο λαό και στο έθνος, εμένα τουλάχιστον με σκιάζει σ' όλη μου τη ζωή η ανάμνηση ότι υπήρξε εποχή, που ώριμος επιστήμονας σώπασα και ανέχτηκα έτσι τη διαστρέβλωση της αλήθειας και την καταπάτηση της λευτεριάς. Και αυτήν την έννοια έχει το μήνυμα που απευθύνουμε σε κάθε τίμιο διανοούμενο, που τυχόν σωπαίνει, και μάλιστα σήμερα, όταν πίσω από τα σίδερα βρίσκονται χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές»."