Στα 51 χρόνια από τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη (Τι προηγήθηκε - Το χρονικό της δολοφονίας - Η επόμενη μέρα...)

«Επεσε ο μέγας δρυς στη γης, σε μέγα αγώνα -πουλιά και φύλλα στάθηκαν στον ουρανό
η Ελλάδα τον εκράτησε στα δυο της γόνα,
στο βαθυπόρφυρο του Μάη εσπερινό
κι ενώ από τους πόρους της η οργή της αίμα ιδρώνει,
τινάζεται όλη ανάμεσα στον άγιο λαό,
κι ολόρθη τον υψώνει, μεσιανό καδρόνι,
ψηλά, στο θόλο, στης Ειρήνης το ναό».
Αθήνα, 27 Μάη 1963
Γιάννης Ρίτσος

Ηταν Τετάρτη 22 Μάη 1963 και ώρα 10.15 μ.μ., όταν κοντά στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Ερμού στη Θεσσαλονίκη, ο Γρηγόρης Λαμπράκης δέχτηκε δολοφονική επίθεση και τραυματίστηκε θανάσιμα.
Η στυγερή δολοφονία του αποτελεί μια από τις μαύρες σελίδες στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας και πιο συγκεκριμένα του αστικού κόσμου και των οργάνων του. Καταδεικνύει τη φύση και το χαρακτήρα του μετεμφυλιοπολεμικού καθεστώτος και υπογραμμίζει τις ευθύνες όλων εκείνων των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων, των αστικών κομμάτων, του παλατιού, του στρατού και του αμερικανοΝΑΤΟικού παράγοντα, που εκκόλαψαν το αυγό του φιδιού, μέσα από το οποίο ξεπρόβαλε η δικτατορία των συνταγματαρχών τέσσερα χρόνια αργότερα.

Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, βουλευτής της ΕΔΑ, υφηγητής της Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, παλιός βαλκανιονίκης και κορυφαίος στην εποχή του Ελληνας ειρηνιστής (αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ και ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Επιτροπής για τη Βαλκανική Συνεννόηση), είχε μπει στο στόχαστρο του ιμπεριαλισμού και των μηχανισμών του, ιδιαίτερα μετά την πλούσια, παγκόσμια δράση του στο φιλειρηνικό κίνημα, που αναπτυσσόταν διαρκώς σε ολόκληρο τον κόσμο.

Μ. Κατράκης, Δ. Σκούρα και Μ. Λυγίζος, τιμητική φρουρά στο φέρετρο του Γρηγόρη Λαμπράκη

Οι Αμερικανοί εκείνη την εποχή υπονομεύουν την παγκόσμια ειρήνη. Η ευρύτερη περιοχή γύρω από την Ελλάδα έχει γεωστρατηγική γι' αυτούς σημασία, αφού είναι δίπλα στη Μέση Ανατολή, τα πετρέλαια της οποίας ήταν πάντα στο στόχαστρό τους. Η ίδια η Ελλάδα έχει ιδιαίτερη σημασία. Ακριβώς γιατί, εκτός από τα πετρέλαια, υπάρχει η ΕΣΣΔ και το σοσιαλιστικό στρατόπεδο, που εμποδίζουν τα ιμπεριαλιστικά σχέδια. Η Ελλάδα είναι προγεφύρωμα του ιμπεριαλισμού στην πάλη του κατά του σοσιαλισμού, αφού τα βόρεια σύνορά μας ήταν σύνορα ιμπεριαλισμού - σοσιαλισμού. Τη συγκεκριμένη δε χρονική περίοδο, οι Αμερικανοί στη Μεσόγειο προσπαθούν να εγκαταστήσουν πυρηνικά πυραυλικά συστήματα τύπου «Polaris». Παράλληλα, το ΝΑΤΟ προσπαθεί να στεριώσει και να επεκτείνει σε διάφορα σημεία της χώρας μας τις βάσεις του. Στη χώρα, η κυβέρνηση Καραμανλή που έχει προκύψει με τις εκλογές της βίας και της νοθείας το 1961, πραγματικός μοχλός εξυπηρέτησης και των αμερικανικών συμφερόντων όπως και της άρχουσας τάξης της Ελλάδας, προσπαθεί να συμβάλει αποφασιστικά στην προώθηση των αμερικάνικων σχεδίων. Το πολιτικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση και υπάρχει μεγάλη κοινωνική αναταραχή, αφού συνεχίζει να λειτουργεί και να δρα με όρους μετεμφυλιοπολεμικούς. Κάθε φιλειρηνική κίνηση είναι απαγορευμένη. Η Επιτροπή για τη Διεθνή Υφεση και την Ειρήνη, σχεδόν παράνομη και το κλίμα ψυχροπολεμικό.

Σε αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, ο Γρ. Λαμπράκης είχε μεταβεί στη Θεσσαλονίκη για να μιλήσει σε συγκέντρωση της Επιτροπής για τη Διεθνή Υφεση και Ειρήνη με θέμα: «Ειρήνη και αφοπλισμός διά τον κόσμον ολόκληρον και διά την Ελλάδα». Η συγκέντρωση πραγματοποιήθηκε τελικά στα γραφεία του Δημοκρατικού Συνδικαλιστικού Κινήματος - αρχικά είχε οριστεί στο «Πικαντίλλυ», αλλά την παραμονή ο ιδιοκτήτης του δεν το επέτρεψε, λόγω έντονων πιέσεων που δέχτηκε από τα όργανα του αντιδραστικού αστικού κράτους - υπό καθεστώς κρατικής και παρακρατικής τρομοκρατίας - και της δράσης τους. Ηδη είχαν προαναγγείλει, κατά τη διάρκεια της φιλειρηνικής συγκέντρωσης, μερικές εκατοντάδες φασιστοειδή αντισυγκέντρωση, την οποία και πραγματοποίησαν, με την ανοχή των αρχών και υπό την καθοδήγησή τους. Ηταν φανερό πως το βράδυ δε θα τελείωνε αναίμακτα. Ας δούμε, όμως, το χρονικό της δολοφονικής επίθεσης, όπως εκτυλίχθηκε εκείνη την ημέρα στη Θεσσαλονίκη.

Η πρώτη επίθεση

Στις 8.20 μ.μ., ο Γρ. Λαμπράκης ξεκινά από το ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ», όπου έμενε, για να πάει στη συγκέντρωση. Απόσταση λιγότερη από 100 μέτρα. Τον συνοδεύουν ο Ρηγόπουλος και ο Πάτσας. Η αντισυγκέντρωση βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη κι έχει δημιουργήσει το ανάλογο κλίμα. Μπροστά στην είσοδο ένας παρακρατικός επιτίθεται στον Λαμπράκη και τον χτυπά στο κεφάλι. Οι αστυνομικοί απλά παρακολουθούν. Οι τραμπούκοι κάνουν επίθεση. Προσπαθούν να μπουν μέσα στο κτίριο.

- Εξω οι προδότες!

- Πουλημένοι!

- Θα σας φάμε!

- Βούλγαροι!

Με δυσκολία, οι φίλοι της ειρήνης καταφέρνουν να κλείσουν τη σιδερένια εξώπορτα. Ο Ρηγόπουλος μένει έξω. Οι παρακρατικοί προσπαθούν να ανοίξουν την πόρτα. Ο Λαμπράκης ανεβαίνει στον τρίτο όροφο. Λίγο πριν αρχίσει η συγκέντρωση, περιποιείται το τραύμα του. Οταν αρχίζει την ομιλία του και ακούγεται από τα μικρόφωνα, οι πέτρες πέφτουν βροχή από τους τραμπούκους. Τα τζάμια σπάνε και πέφτουν στα κεφάλια των ομιλητών και των παρευρισκομένων. Ο Λαμπράκης μιλά για την ειρήνη και τον αφοπλισμό. Τα αφιονισμένα ρετάλια του αστικού παρακράτους παραληρούν και ξεσπαθώνουν.

- Κάτω η ειρήνη!

- Θέλουμε πόλεμο!

- Λαμπράκη θα πεθάνεις!

«...υπάρχει σχέδιο δολοφονικής απόπειρας εναντίον μου...»

Σε μια στιγμή, ενώ οι πέτρες πέφτουν βροχή στα παράθυρα, ο Λαμπράκης διακόπτει την ομιλία του: «Προσοχή, προσοχή. Εδώ βουλευτής Λαμπράκης. Ως εκπρόσωπος του έθνους και του λαού, καταγγέλλω ότι υπάρχει σχέδιο δολοφονικής απόπειρας εναντίον μου και καλώ τον υπουργό Βορείου Ελλάδας, τον νομάρχη, τον εισαγγελέα, τον στρατηγό Χωροφυλακής Μήτσου, τον διευθυντή Αστυνομίας Πόλεων, τον διοικητή Ασφαλείας Θεσσαλονίκης να προστατεύσουν τη ζωή των συγκεντρωμένων φίλων της ειρήνης και τη ζωή μου...». Ο στρατηγός Μήτσου, ο διοικητής Αστυνομίας Θεσσαλονίκης Καμουτσής, ο διοικητής Ασφαλείας Δόλκας, ο διαμερισματάρχης ταγματάρχης Κομνηνός ακούνε το μήνυμα. Και απλώς παρακολουθούνε τις τραμπούκικες ενέργειες...

Επίθεση στον Γιώργο Τσαρουχά

Σε λίγο φτάνει στο χώρο της συγκέντρωσης ο βουλευτής της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρουχάς. Εμαθε πως ο Ρηγόπουλος έμεινε έξω από το κτίριο και έσπευσε να δει τι έγινε. Οι παρακρατικοί ωρύονται από τα πεζοδρόμια. «Συζητούσαμε με τους αξιωματικούς», αφηγήθηκε αργότερα ο Τσαρουχάς. «Τότε ήρθε ένας ευσταλής μελαχρινός ιδιώτης και ντάκα, ντούκου, μπροστά τους, μου έδωσε τρία γερά χτυπήματα. Με χτύπησε και στο κεφάλι. Υστερα απομακρύνθηκε χωρίς να τον ενοχλήσει κανείς». Ζαλισμένος από τα χτυπήματα και με επιβαρυμένη την καρδιά του, ζήτησε ασθενοφόρο για να διακομιστεί στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών. Το ασθενοφόρο τον παρέλαβε και λίγα μέτρα παρακάτω δύο χωροφύλακες το σταμάτησαν, παρά τις παραινέσεις του Τσαρουχά προς τον οδηγό να μη σταματήσει. «Τότε - συνεχίζει - οι τραμπούκοι όρμησαν, έσπασαν με ξύλα τα τζάμια. Δυο - τρεις άντρες έπεσαν απάνω μου, φωνάζοντας "θα πεθάνεις!" και με χτυπούσαν όλοι μαζί στο κεφάλι, στο πρόσωπο, παντού. Με άρπαξαν ύστερα από χέρια και πόδια και με έσυραν. Με κατέβασαν από το αυτοκίνητο, μου έδωσαν κι άλλα χτυπήματα και έχασα τις αισθήσεις μου». Δεν τον αποτέλειωσαν, γιατί καθώς τον χτυπούσαν ο "επικεφαλής" τους είπε: «Αφήστε τον! Δεν είναι αυτός!».

Η δολοφονία

Εκείνη την ημέρα όλα συνηγορούσαν στο να στηθεί το σκηνικό της δολοφονίας. Οι χαφιέδες, από μέρες πριν, φλερτάρουν τους διοργανωτές σαν οι γαμπροί την πλούσια νύφη, οι παρακρατικοί προχωρούν σε αντισυγκέντρωση, ακολουθούν τραμπουκισμοί και δε διστάζουν να επιτεθούν ακόμα και σε δύο βουλευτές, ενώ η Αστυνομία απλά παρακολουθεί, αρνούμενη να τους συλλάβει, ακόμα και να τους απομακρύνει. Το μεσημέρι, ο Σπύρος Γκοτζαμάνης προαναγγέλλει, τρόπον τινά, τη δολοφονία του Λαμπράκη στον επιπλοποιό Σωτηρχόπουλο, στον οποίο απάντησε όταν ο τελευταίος του ζήτησε το βράδυ να μεταφέρει με το τρίκυκλό του μια παραγγελία: «Απόψε το βράδυ έχω δουλιά... δε θα μπορέσω να περάσω. Απόψε σχεδιάζω να κάνω τη μεγαλύτερη τρέλα. Μέχρι που θα σκοτώσω άνθρωπο...». Η αστυνομία, όλη η αντιδραστική κλίκα της εποχής μαζί με κύκλους της κυβέρνησης Καραμανλή, υπό την πολιτική καθοδήγηση των Αμερικανών και του παλατιού, προχωρούν αταλάντευτα στο μεγάλο έγκλημα.

Η ώρα είναι 10.15 μ.μ. Ο Λαμπράκης μαζί με φίλους της ειρήνης κατεβαίνουν στην είσοδο. Ενας αξιωματικός τους σταματά και τους λέει να περιμένουν. Στο απέναντι πεζοδρόμιο, ο Λαμπράκης βλέπει τον συνταγματάρχη Καμουτσή. Προχωρεί και διαμαρτύρεται. Ζητά προστασία. Ο αξιωματικός στην είσοδο του κτιρίου καλεί τον Λαμπράκη και 15 περίπου άλλους να φύγουν. Μόνον αυτοί. Αν ήταν περισσότεροι, με τον όγκο τους θα μπορούσαν ίσως να σταματήσουν το έγκλημα. Εν τω μεταξύ, η κυκλοφορία έχει απαγορευτεί. Ο Λαμπράκης προχωρεί προς το ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ». Οταν φτάνει μπροστά στην έξοδο της οδού Σπανδωνή, βλέπει τρεις - τέσσερις τραμπούκους να κατευθύνονται προς το μέρος του με απειλητικές διαθέσεις. Η κοφτερή ματιά του, από μόνη της, τους καθηλώνει και ταυτόχρονα μονολογεί: «Κοιτάξτε κατάντημα...». Αμέσως μετά, σαν αστραπή, το τρίκυκλο του Γκοτζαμάνη με σκεπασμένο τον αριθμό σπάει τη σιωπή. Περνάει με ταχύτητα δίπλα του και ο Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης που ήταν επάνω στην καρότσα εξακοντίζει το δολοφονικό χτύπημα με ένα λοστό. Ο Λαμπράκης σωριάζεται αιμόφυρτος κάτω. Το τρίκυκλο του θανάτου, αφού εξετέλεσε την αποστολή του, ανενόχλητο από την παρουσία της Αστυνομίας που παρακολουθούσε απαθής, προσπαθούσε να διαφύγει από κάποιο δρομάκι. Τότε, ο Μανόλης Χατζηαποστόλου, με πραγματικό κίνδυνο της ζωής του, πήδησε στην καρότσα του τρίκυκλου. Ο ίδιος αφηγείται χαρακτηριστικά: «Πέφτω επάνω του (σ.σ. στον Εμμανουηλίδη), τον πιάνω από τα μαλλιά, εκείνος τότε βγάζει το περίστροφο. Με τα τραντάγματα της μοτοσικλέτας που έτρεχε ιλιγγιωδώς, πέφτουμε και οι δύο στο δάπεδο της καρότσας. Τον κλοτσάω με όλη μου τη δύναμη στο πρόσωπο για να σώσω τη ζωή μου. Εκείνος για να προστατεύσει το πρόσωπό του από τα χτυπήματα αφήνει το πιστόλι, το οποίο πέφτει στο δρόμο»... «Παλεύουμε»... «Σε λίγο εκείνος πέφτει αναίσθητος από τα χτυπήματα μέσα στην καρότσα. Εγώ τότε στρέφω την προσοχή μου στον οδηγό και προσπαθώ να τον αναγκάσω να σταματήσει τη μηχανή. Σπάζω το τζάμι στα πλάγια του κουβουκλίου, ο οδηγός τότε τα χάνει. Σταματήσαμε στη διασταύρωση έξω από τον κινηματογράφο "Τιτάνια". Ο οδηγός κατεβαίνει και μου επιτίθεται. Βγάζει από την τσέπη του ένα κλομπ και με χτυπάει δυο φορές στο κεφάλι. Ζαλίζομαι, και σε μια στιγμή βλέπω γύρω μου πολλούς τραμπούκους, οι οποίοι αρχίζουν να φωνάζουν: "Είναι κομμουνιστής, σκότωσε ανθρώπους"». Παράλληλα, στο σημείο, συγκεντρώνονται περαστικοί, οι οποίοι επεμβαίνουν και τον γλιτώνουν. Εν τω μεταξύ, κατέφτασαν και αστυνομικοί. Συνέλαβαν τον Γκοτζαμάνη και στη συνέχεια και τον Χατζηαποστόλου. Αν δεν ήταν ο Μανόλης Χατζηαποστόλου, το εκτελεστικό απόσπασμα Γκοτζαμάνη - Εμμανουηλίδη θα κυκλοφορούσε ίσως ακόμα ελεύθερο.

Εκατό ώρες παλεύει με το χάρο

Μεταφέρεται βαριά τραυματισμένος στο σταθμό Πρώτων Βοηθειών και από κει στο νοσοκομείο «ΑΧΕΠΑΝΣ». Ο καθηγητής και προϊστάμενος της Β` Χειρουργικής Κλινικής του νοσοκομείου κ. Καβαζαράκης δεν αφήνει ιδιαίτερα περιθώρια: «Είναι τραγικό, αλλά, από επιστημονικής πλευράς, ο θάνατος θα πρέπει να είναι ζήτημα ωρών». Ο Δ. Οικονόμος, ειδικός νευροχειρουργός από την Αθήνα, αφού εξετάζει τον Γρ. Λαμπράκη, συσκέπτεται με τους καθηγητές της Θεσσαλονίκης κ.κ. Καβαζαράκη και Αναστασόπουλο. Στις 7 το πρωί, η διάγνωση είναι καταδικαστική.

Εξω από το νοσοκομείο, νύχτα και μέρα, ο λαός της Θεσσαλονίκης και όχι μόνο βρίσκεται στο προσκέφαλο του ήρωα, παρά την κτηνώδη συμπεριφορά της Αστυνομίας, που επιτίθεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα για να διαλύσει το πλήθος που συρρέει στο προαύλιο του νοσοκομείου, για να παρακολουθήσει την πορεία της υγείας του. Η κατάσταση, όμως, είναι μη αναστρέψιμη. Αυτό επιβεβαιώνουν, το Σάββατο 26 Μάη, τέσσερις κορυφαίοι ξένοι επιστήμονες που ήρθαν από τις χώρες τους και τον εξέτασαν. Ηταν ο Ούγγρος καθηγητής Ζόλνταν Λάσλο, ο Βρετανός καθηγητής του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου Νόρμαν Ντοτ, ο Σοβιετικός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Μόσχας Αλεξέι Σλίκοφ και ο Τσεχοσλοβάκος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πράγας Καρλ Πετρόφσκι.

Ετσι, μετά από εκατό ώρες πάλεμα με το χάρο, τη Δευτέρα 27 Μάη στις 1.22 μετά τα μεσάνυχτα, η καρδιά του έπαψε να χτυπάει...

Η επόμενη μέρα

Πριν αναφερθούμε στο τι επακολούθησε της δολοφονίας του Λαμπράκη, αξίζει να σημειώσουμε και τη στάση του στρατού, που εκείνη την εποχή είχε ισχυρότατο λόγο για τα πολιτικά τεκταινόμενα. Στις 24 Μάη, και ενώ ο Λαμπράκης χαροπάλευε, εστάλη σε όλες τις μονάδες το ακόλουθο ενημερωτικό σήμα του Γενικού Επιτελείου Στρατού, με τίτλο «Ο κομμουνισμός προκαλεί»: «Οι υπό το προσωπείον των Φίλων της Ειρήνης κομμουνισταί, μετά την αποτυχούσαν προσπάθειαν εμφανίσεώς των εις Αθήνας διά της περιφήμου Πορείας της Ειρήνης, εξεστράτευσαν εις Θεσσαλονίκην. Ούτοι εγκατασταθέντες προχθές εις κεντρικήν αίθουσαν και τοποθετήσαντες έξωθι ταύτης μεγάφωνα ήρχισαν διά της εκφωνήσεως κομμουνιστικών συνθημάτων να προκαλούν... Ο λαός της Θεσσαλονίκης προκληθείς υπό των ερυθρών πρακτόρων έδωσε την απάντησίν του...».

Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, λοιπόν, προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις στο πολιτικό σκηνικό της χώρας. Η κυβέρνηση κλονίστηκε και κάτω και από τη διογκούμενη λαϊκή πίεση, σε είκοσι μέρες ο Καραμανλής υποβάλλει την παραίτησή του (η δολοφονία Λαμπράκη αποτέλεσε τη σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι), αφού προηγουμένως εκστόμισε την περίφημη πρόταση: «Επιτέλους, ποιος κυβερνάει αυτόν τον τόπο;». Λες και δεν ήξερε ότι τον κυβερνούσε αυτός με το μετεμφυλιοπολεμικό αντιδραστικό κράτος και το παρακράτος, ενώ το παλάτι επίσης μέσω του στρατού κυρίως και των σωμάτων ασφαλείας είχαν επίσης σημαντικό, ίσως το μεγαλύτερο, μερίδιο στην άσκηση της εξουσίας. Γι' αυτό και τα όργανα του κράτους δύσκολα μπορούσαν να ελεγχθούν από την κυβέρνηση, αφού το παλάτι ασκούσε τη δική του με σχετικά μεγάλη αυτοτέλεια εξουσία.

Βέβαια, η κυβέρνηση Καραμανλή παραιτήθηκε, αλλά η χώρα εξακολούθησε να ελέγχεται το ίδιο στενά από το παλάτι, το οποίο επίσης εξυπηρετούσε τους Αμερικανούς και τα σχέδιά τους στην ευρύτερη περιοχή. Στη δίκη των φυσικών αυτουργών της δολοφονίας του Λαμπράκη, έγιναν σημεία και τέρατα, καθώς πολλοί μάρτυρες δολοφονήθηκαν, ενώ δεν έλειψαν και οι απειλές κατά των δικαστών και των οικείων τους από τον εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Κωνσταντίνο Κόλλια. Ηταν αυτός, που το 1967 έγινε ο πρώτος πρωθυπουργός της δικτατορίας. Η δίκη έγινε στο διάστημα Οκτώβρη - Δεκέμβρη το 1966 και κατέληξε στο ...συμπέρασμα ότι, ουσιαστικά, δεν υπήρξε δολοφονία!!! Ολοι οι κατηγορούμενοι αξιωματικοί αθωωθέντες απεδόθησαν «λευκοί εις την κοινωνίαν». Ο Γκοτζαμάνης και ο Εμμανουηλίδης, που καταδικάστηκαν σε 11 και 8,5 χρόνια, αντίστοιχα, για πρόκληση «βαριών σωματικών κακώσεων» (Γκοτζαμάνης) και για «συνέργεια» (Εμμανουηλίδης) αποφυλακίστηκαν επί χούντας με τιμές και δόξα.

Στα βήματα του Γρηγόρη Λαμπράκη

Ο Λαμπράκης, με τους αγώνες του για την ειρήνη και τη βαλκανική συνεργασία, έδωσε και τη ζωή του, με τη δολοφονία του, στο βωμό της υπεράσπισης των ιδανικών του λαού, συμβάλλοντας στην εξάπλωση του φιλειρηνικού κινήματος. Αλλά αυτό το κίνημα είναι βαθιά ταξικό, πρέπει να στρέφεται ενάντια στην άρχουσα τάξη και τις επιλογές της, ενάντια στον ιμπεριαλισμό, έως την οριστική ανατροπή του, προκειμένου να εδραιωθεί ανεπίστρεπτα η πραγματική ειρήνη για τους λαούς.

Πηγές:

«Δρόμοι της Ειρήνης», περιοδικό, αριθμός φύλλου 66 (επανέκδοση Μάης 1997)

Γιάννης Κάτρης: «1960 - 1970 Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα», εκδόσεις «Παπαζήσης».

Βασίλης Ραφαηλίδης: «Ιστορία (κωμικοτραγική) του νεοελληνικού κράτους 1830 - 1974», εκδόσεις «του Εικοστού Πρώτου».

«Καθημερινά Νέα», κείμενο του Ευάγγελου Μαχαίρα

Νίκος ΤΣΑΚΑΝΙΚΑΣ

Ριζοσπάστης, 18 Μάη 2003