Ο σχηματισμός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στις 23 Δεκέμβρη του 1947

Σαν σήμερα, στις 23 Δεκέμβρη του 1947, στην Ελεύθερη Ελλάδα συγκροτείται η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Ο σχηματισμός της  ΠΔΚ στις περιοχές που ο ΔΣΕ είχε ξεκαθαρίσει από τους μοναρχοφασίστες, σήμαινε την προσπάθεια λαϊκοδημοκρατικής οργάνωσης και αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για το λαϊκό κίνημα.
Σύμφωνα με την ιδρυτική της πράξη η ΠΔΚ πρόβαλλε ως κύριους και πρωταρχικούς σκοπούς της τους παρακάτω:

«1. Να συνεχίσει και να εντείνει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις του λαού τον αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας από το ζυγό των ξένων ιμπεριαλιστών και των οργάνων τους, για την αποκατάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας, για την επικράτηση και τη νίκη της Δημοκρατίας στην Ελλάδα και για την κατοχύρωση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ελληνικού λαού.

2. Να κυβερνήσει τη χώρα πάνω σε λαϊκές και δημοκρατικές βάσεις παίρνοντας όλα τα μέτρα για την ανάπτυξη των λαϊκοδημοκρατικών θεσμών και μεταρρυθμίσεων όπως των λαϊκών συμβουλίων, της λαϊκής δικαιοσύνης, της αγροτικής μεταρρύθμισης, της λαϊκής παιδείας κ.λπ. και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών του λαού στις ελεύθερες και στις απελευθερωμένες περιοχές.

3. Να επιδιώξει την πραγματοποίηση και επέκταση της συμφιλίωσης και ενότητας του λαού πάνω στη βάση της εξασφάλισης της εθνικής ανεξαρτησίας και του σεβασμού των δημοκρατικών του δικαιωμάτων και ελευθεριών.

4. Να εκπροσωπεί τη δημοκρατική Ελλάδα στο εξωτερικό και να αποκαταστήσει φιλικές σχέσεις με όλους τους δημοκρατικούς λαούς και τις κυβερνήσεις τους».

Πρώτος Πρόεδρος της ΠΔΚ καθώς και υπουργός Στρατιωτικών ορίστηκε ο στρατηγός του Δημοκρατικού Στρατού Μάρκος Βαφειάδης.

Ακολουθεί άρθρο του Γιώργου Πετρόπουλου που δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη την Κυριακή 22 Δεκέμβρη 2002:

Ο σχηματισμός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στα 1947

Γυναίκες μεταφέρουν τραυματίες μαχητές

Στις 24 Δεκέμβρη του 1947 ο ραδιοφωνικός Σταθμός του Δημοκρατικού Στρατού μετέδωσε μια ιστορική ανακοίνωση, το περιεχόμενο της οποίας σηματοδοτούσε ένα σημαντικό σταθμό στην πορεία του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα:

«Το Πρακτορείο ''Ελεύθερη Ελλάδα'' - έλεγε το ραδιόφωνο των ανταρτών - ανακοινώνει ότι χθες σχηματίστηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας.

Η σύνθεση της Κυβέρνησης είναι η ακόλουθη:

Πρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός των Στρατιωτικών: Στρατηγός Μάρκος.

Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός των Εσωτερικών: Γιάννης Ιωαννίδης.

Υπουργός των Εξωτερικών: Πέτρος Ρούσσος.

Υπουργός της Δικαιοσύνης: Μιλτιάδης Πορφυρογένης.

Υπουργός Υγιεινής και Πρόνοιας και προσωρινά της Παιδείας: Πέτρος Κόκκαλης.

Υπουργός Οικονομικών: Βασίλης Μπαρτζιώτας.

Υπουργός της Γεωργίας: Δημήτρης Βλαντάς.

Υπουργός Εθνικής Οικονομίας και προσωρινά του Επισιτισμού: Λεωνίδας Στρίγκος.

Για το σχηματισμό της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης υπογράφηκε ιδρυτική πράξη.

Κοντά στον Πρόεδρο της Κυβέρνησης ιδρύεται Γενική Διεύθυνση Εθνικών μειονοτήτων για την άμεση εξυπηρέτηση των ζητημάτων των Εθνικών μειονοτήτων. Η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση απηύθυνε διάγγελμα προς τον Ελληνικό Λαό.

Η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση στην πρώτη της συνεδρίαση απεφάσισε να στείλει αντιπροσωπεία της στο εξωτερικό για να έλθει σε επαφή με τους Δημοκρατικούς Λαούς και τις κυβερνήσεις τους»¹.

Στον πόλεμο που μας άναψαν και συδαυλίζουν οι Αγγλοι και οι Αμερικανοί ιμπεριαλιστές

«Η αναγγελία για κυβέρνηση των βουνών - γράφει ο Σ. Γρηγοριάδης² - ήχησε σαν πύραυλος σε όλη την Ελλάδα». Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Αλ. Ζαούσης κάνει λόγο για κεραυνό³. Οσο σημαντικό, όμως, κι αν ήταν σαν γεγονός κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως ήταν αναπάντεχο.

Η πορεία προς την Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση

Η πρώτη αναφορά σε ενδεχόμενο σχηματισμό κυβέρνησης στις περιοχές που ήλεγχαν οι αντάρτες έγινε στις 27/6/1947, από το βήμα του Συνεδρίου του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο Στρασβούργο. Ηταν τότε που ο εκπρόσωπος του ΚΚΕ Μιλτ. Πορφυρογένης, μιλώντας στο Συνέδριο έκανε λόγο για «τη δημιουργία μιας Λεύτερης Δημοκρατικής Ελλάδας με δική της ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ και δική της κρατική υπόσταση». Στην ομιλία του εκείνη, που έμεινε στην ιστορία ως «Διακήρυξη του Στρασβούργου» ο Μιλτ. Πορφυρογένης είχε αποκαλύψει τα σχέδια του αγγλοαμερικανικού ιμπεριαλισμού όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για την περιοχή των Βαλκανίων και της λεκάνης της Μεσογείου και είχε υπογραμμίσει ότι ο αγώνας του ΔΣΕ ήταν αγώνας υπέρ της προόδου διεθνώς. «Στην Ελλάδα, σήμερα - είχε τονίσει - στέκονται αντιμέτωπες και αναμετριούνται οι δυνάμεις της Δημοκρατίας και της Ειρήνης με τις δυνάμεις του ιμπεριαλισμού και της βίας. Στην Ελλάδα μάχονται ενάντια στο Δημοκρατικό Στρατό, όχι μόνο οι ντόπιοι μοναρχοφασίστες μαζί με τους Αγγλους και Αμερικανούς, μα και η παγκόσμια αντίδραση».

Γκρίστγουολντ, Γκρέιντι, Βαν Φλιτ, ύπατοι του αμερικανικού ιμπεριαλισμού στην εξαρτημένη Ελλάδα

Σ' εκείνη την ομιλία του, που έκανε το γύρο του Κόσμου, ο εκπρόσωπος του ΚΚΕ ξεκαθάρισε πως το Κόμμα και ο ΔΣΕ βρίσκονταν πάντοτε σε ετοιμότητα για ένα συμβιβασμό υπό τις εξής προϋποθέσεις: «Να δημιουργηθούν οι όροι για ν' αποφανθεί ο λαός πραγματικά ελεύθερα, ανεπηρέαστα για τις τύχες του και με την υλική εξασφαλισμένη εγγύηση, ότι η αντίδραση δε θα μπορέσει να επαναλάβει την προδοσία και παρασπονδία της Βάρκιζας»⁴.

Η απάντηση βεβαίως της αντίπαλης πλευράς κάθε άλλο παρά προς την κατεύθυνση του κατευνασμού και της δημοκρατικής συνεννόησης κινήθηκε. Ετσι, λίγες ημέρες μετά, στο διάστημα από 9 ως 14 Ιούλη του 1947 εξαπολύθηκε ένα πογκρόμ τεραστίων διαστάσεων σε βάρος των κομμουνιστών, των ΕΑΜιτών και άλλων αριστερών πολιτών, που όμοιό του δεν είχε ξαναγίνει. Συνολικά συνελήφθησαν 7.000 άτομα σε Αθήνα - Πειραιά και 8.000 στην επαρχία. Ανάμεσά τους ο Μ. Παρτσαλίδης γραμματέας της ΚΕ του ΕΑΜ και μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ - υπεύθυνος για τη νόμιμη κομματική δουλιά, ο Μ. Παπαρήγας ΓΓ της ΓΣΕΕ, ο Ν. Αραμπατζής μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, τα μέλη της ΚΕ του ΕΑΜ Γαβριηλίδης, Λούλης, Κρητικάς, Πασαλίδης, ο αρχισυντάκτης του «Ριζοσπάστη» Χρ. Καβαφάκης κ.ά. Οι συλληφθέντες μεταφέρθηκαν αρχικά στο νησί Ψυττάλεια και στη συνέχεια εκτοπίστηκαν στην Ικαρία⁵. Ηταν φανερό πως η λύση της αντιπαράθεσης έπρεπε να δοθεί στα πεδία των μαχών.

Στις 10 Αυγούστου 1947 ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας έδωσε στη δημοσιότητα ένα «Διάγγελμα», μια επαναστατική, δηλαδή, διακήρυξη γραμμένη στη φωτιά του αγώνα - όπως όλες οι επαναστατικές διακηρύξεις της Ιστορίας - στην οποία με σύντομο, αλλά απολύτως σαφή τρόπο, αναπτύσσονταν οι βασικές και θεμελιώδεις αρχές πάνω στις οποίες όφειλε να αγωνιστεί ο ελληνικός λαός, με κάθε μέσο και τρόπο, και, φυσικά, μέσα από τις τάξεις του ΔΣΕ. Ταυτόχρονα με το «Διάγγελμα» η ηγεσία του ΔΣΕ δημοσιοποίησε πέντε Πράξεις νομικού χαρακτήρα, που αφορούσαν την εγκαθίδρυση της λαϊκής εξουσίας στις περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό του. Οι Πράξεις αυτές αφορούσαν «την οργάνωση της Λαϊκής Εξουσίας», «την οργάνωση της Λαϊκής Δικαιοσύνης», «τον αναδασμό της γης», «τα δάση» και «την οργάνωση της Λαϊκής Εκπαίδευσης»⁶.

Το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ προχώρησε σ' αυτές τις ενέργειες γιατί, όπως εξηγούσε στο «Διάγγελμά» του, «έχοντας τις ευθύνες της Κεντρικής Εξουσίας ώσπου να δημιουργηθεί η Προσωρινή Κυβέρνηση της Ελεύθερης και Δημοκρατικής Ελλάδας» όφειλε να πάρει υπόψη του «πως δημιουργήθηκαν στις ελεύθερες περιοχές της Ελλάδας, οι συνθήκες για να οργανωθεί η λαϊκή εξουσία, πάνω σε λαϊκές δημοκρατικές βάσεις και ότι επιβάλλεται πριν απ' όλα, να διατηρηθούν τα βασικά δικαιώματα, ελευθερίες και καθήκοντα του αγωνιζόμενου λαού».

Ενα μήνα μετά τις ιστορικές αυτές αποφάσεις του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ συνήλθε η 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ που αποφάσισε το ολοκληρωτικό πέρασμα του Κόμματος στην ένοπλη δράση. Στην απόρρητη, τότε, Απόφαση της Ολομέλειας μεταξύ άλλων υπογραμμιζόταν: «Η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ διαπιστώνει ότι στην Ελλάδα ωρίμασαν οι συνθήκες για τη δημιουργία ελεύθερης δημοκρατικής περιοχής με δική της κυβέρνηση»⁷. Ηταν πλέον φανερό πως ο χρόνος μέχρι τη δημιουργία της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης συντόμευε αισθητά.

Στις 2 Δεκέμβρη του 1947 το 2ο Κλιμάκιο του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, που έδρευε στα βουνά, εξετάζοντας την πορεία υλοποίησης των αποφάσεων της 3ης Ολομέλειας, κατέληξε σε μια απόφαση που όριζε με απόλυτη σαφήνεια το σχηματισμό της κυβέρνησης. «Το 2ο Κλιμάκιο - έλεγε η Απόφαση⁸-, παίρνοντας υπόψη του τις εσωτερικές και διεθνείς συνθήκες, αποφασίζει ως το τέλος του χρόνου να γίνει Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση στις περιοχές της Λεύτερης Ελλάδας».

Η Απόφαση αυτή γνωστοποιήθηκε στο πανελλήνιο όταν στις 13/12/1947, από το ραδιοσταθμό του ΔΣΕ εκφωνήθηκε άρθρο του Ν. Ζαχαριάδη, υπό τον τίτλο «Πού τραβάμε;». Στο άρθρο, μεταξύ άλλων, αναφερόταν: «Το δημοκρατικό κίνημα συμπληρώνει το έργο του και ο σχηματισμός Δημοκρατικής Κυβέρνησης στη Λεύτερη Ελλάδα δεν είναι παρά ζήτημα ημερών»⁹. Οντως έτσι είχαν τα πράγματα. Δέκα μέρες αργότερα η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση ήταν γεγονός.

Η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση

Στην ιδρυτική πράξη της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης (ΠΔΚ) υπογραμμιζόταν ότι αυτή συγκροτήθηκε έχοντας ως κύριους και πρωταρχικούς σκοπούς της τους παρακάτω:

«1. Να συνεχίσει και να εντείνει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις του λαού τον αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας από το ζυγό των ξένων ιμπεριαλιστών και των οργάνων τους, για την αποκατάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας, για την επικράτηση και τη νίκη της Δημοκρατίας στην Ελλάδα και για την κατοχύρωση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του ελληνικού λαού.

2. Να κυβερνήσει τη χώρα πάνω σε λαϊκές και δημοκρατικές βάσεις παίρνοντας όλα τα μέτρα για την ανάπτυξη των λαϊκοδημοκρατικών θεσμών και μεταρρυθμίσεων όπως των λαϊκών συμβουλίων, της λαϊκής δικαιοσύνης, της αγροτικής μεταρρύθμισης, της λαϊκής παιδείας κλπ και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών του λαού στις ελεύθερες και στις απελευθερωμένες περιοχές.

3. Να επιδιώξει την πραγματοποίηση και επέκταση της συμφιλίωσης και ενότητας του λαού πάνω στη βάση της εξασφάλισης της εθνικής ανεξαρτησίας και του σεβασμού των δημοκρατικών του δικαιωμάτων και ελευθεριών, και

4. Να εκπροσωπεί τη δημοκρατική Ελλάδα στο εξωτερικό και να αποκαταστήσει φιλικές σχέσεις με όλους τους δημοκρατικούς λαούς και τις κυβερνήσεις τους».

Πέραν των σκοπών της Κυβέρνησης, αξιοσημείωτος, για το χαρακτήρα που αυτή είχε, είναι και ο όρκος που έδωσαν τα μέλη της, ο οποίος έλεγε:

«Ορκίζομαι ότι θα εκτελέσω πιστά τα καθήκοντά μου σαν μέλος της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης της Ελεύθερης Ελλάδας έχοντας σαν γνώμονα το συμφέρον της πατρίδας μου και του ελληνικού λαού. Οτι θα αγωνιστώ με αυτοθυσία για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους ξένους ιμπεριαλιστές και για τη Δημοκρατία, ότι θα υπερασπίζω παντού και πάντοτε τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του λαού και θα είμαι παραστάτης και οδηγός του λαού στον αγώνα του για τη λευτεριά και τα κυριαρχικά του δικαιώματα»¹⁰.

Μόλις συγκροτήθηκε σε σώμα η ΠΔΚ προχώρησε στην έκδοση διαγγέλματος προς τον ελληνικό λαό.

«Μπροστά στην εκμηδένιση της εθνικής μας ανεξαρτησίας από τον αμερικάνικο και αγγλικό ιμπεριαλισμό -έλεγε το διάγγελμα-, μπροστά στην κατάργηση της δημοκρατίας από το μοναρχοφασισμό μαζί με το ψευτοδημοκρατικό Κέντρο, τα ύψιστα συμφέροντα της Ελλάδας και του ελληνικού λαού επέβαλαν την ανάγκη του σχηματισμού μιας δημοκρατικής κυβέρνησης. Στην Αθήνα, δεν υπάρχει εθνική ελληνική κυβέρνηση. Υπάρχουν οι Τσαλδάρης και Σοφούλης, που ξεπούλησαν στους ξένους ιμπεριαλιστές και στους ντόπιους πλουτοκράτες κάθε όσιο και ιερό, την τιμή και τη ζωή του λαού, την ίδια την Ελλάδα. Αυτή η κατάπτωση στην έσχατη προδοσία, μαζί με τον αγώνα του λαού και την πολεμική επίδοση του Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας δημιούργησαν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να πραγματοποιηθεί αυτό που επέβαλαν τα συμφέροντα της χώρας και που αποτελούσε πανελλήνια εθνική απαίτηση. Υπακούοντας στη φωνή της Ελλάδας, αναλάβαμε το σχηματισμό της πρώτης Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης της Ελεύθερης Ελλάδας».

Το διάγγελμα ξεκαθάριζε πως: «Πρώτος και κύριος σκοπός της Προσωρινής Κυβέρνησης είναι να κινητοποιήσει όλες τις δυνάμεις του λαού για τη γρήγορη απελευθέρωση της χώρας από τους ξένους ιμπεριαλιστές και από τους ντόπιους γραικύλους, για την κατοχύρωση της εθνικής κυριαρχίας, για την υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας από κάθε ξένη ιμπεριαλιστική επιβουλή και για τη νίκη της Δημοκρατίας».

Και συνέχιζε:

«Η διακυβέρνηση των ελεύθερων περιοχών πάνω σε λαϊκοδημοκρατικές βάσεις και η παραπέρα ανάπτυξη των θεσμών των λαϊκών συμβουλίων και της λαϊκής δικαιοσύνης, που αποτελούν την πρώτη βάση για τη δημοκρατική αναδημιουργία, θα είναι ένα από τα κύρια καθήκοντά μας. Το ίδιο η εθνικοποίηση των ξένων εταιριών, των μεγάλων τραπεζών και της βαριάς βιομηχανίας. Η εφαρμογή της αγροτικής μεταρρύθμισης, η αντιμετώπιση των επισιτιστικών αναγκών του λαού. Η αναδιοργάνωση της εθνικής οικονομίας και του κρατικού μηχανισμού πάνω σε λαϊκές δημοκρατικές βάσεις. Η σταθεροποίηση της συμφιλίωσης και ενότητας του λαού πάνω στη βάση της εξασφάλισης της εθνικής ανεξαρτησίας και του σεβασμού των δημοκρατικών του δικαιωμάτων. Η αναγνώριση πλέριας ισοτιμίας στις εθνικές μειονότητες και του δικαιώματος της ελεύθερης εθνικής τους ανάπτυξης. Η δημιουργία γερού λαϊκού στρατού, στόλου και αεροπορίας, μιας ισχυρής Ελλάδας, ικανής να υπερασπίσει την εθνική της κυριαρχία, ανεξαρτησία και ακεραιότητα από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική επιβουλή, σε στενή αδελφική συνεργασία με όλους τους δημοκρατικούς λαούς της Ευρώπης»¹¹.

Αντί επιλόγου

Η απάντηση των αντίπαλων του ΔΣΕ, του ΕΑΜικού κινήματος και του ΚΚΕ, υπήρξε ακαριαία στην αναγγελία του σχηματισμού της ΠΔΚ. Η κυβέρνηση των Αθηνών δήλωσε πως ο σχηματισμός της κυβέρνησης ήταν «εν ακόμη στάδιον εις την εφαρμογήν προσεκτικώς καταρτισθέντος υπό της Γιουγκοσλαβίας, Βουλγαρίας και Αλβανίας σχεδίου διά την επιβολή εις την Ελλάδα κομμουνιστικού καθεστώτος, αντιθέτου προς τας θελήσεις της μεγάλης πλειοψηφίας του ελληνικού λαού»¹². Λίγες ημέρες μετά το σχηματισμό της ΠΔΚ, το αμερικανόδουλο καθεστώς δημοσίευε τον Αναγκαστικό Νόμο 509 θέτοντας το ΚΚΕ και το ΕΑΜ εκτός νόμου. Ετσι αποδείκνυε περίτρανα πως το κύριο πρόβλημα της άρχουσας τάξης και των ξένων προστατών της στην Ελλάδα ήταν το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η επιρροή τους στον ελληνικό λαό και όχι οι γειτονικές βαλκανικές χώρες.

Ταυτόχρονα με τις κινήσεις της ελληνικής κυβέρνησης δραστηριοποιήθηκε και ο διεθνής ιμπεριαλισμός με τα όργανά του. Ενα από αυτά, η περιβόητη Βαλκανική Επιτροπή του ΟΗΕ απείλησε πως πιθανή αναγνώριση της ΠΔΚ από άλλες κυβερνήσεις (βλέπε ΕΣΣΔ και Λαϊκές Δημοκρατίες) συνιστούσε «σοβαράν απειλήν διά την διατήρησιν της διεθνούς ειρήνης». Επίσης, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, στρατηγός Μάρσαλ, στις 20/1/1948, ξεκαθάριζε ότι πιθανή αναγνώριση της κυβέρνησης «θα είχεν σοβαράς διεθνείς συνεπείας». Στο ίδιο μήκος κύματος είχε κινηθεί νωρίτερα και ο Βρετανός πρωθυπουργός, ο σοσιαλιστής Ατλι, αποσαφηνίζοντας ότι πιθανή αναγνώριση της ΠΔΚ μπορούσε να σημειώσει «σοβαράν διαφοροποίησιν της διεθνούς καταστάσεως»¹³.

Αντίθετα, θερμά υποδέχτηκαν το γεγονός τα Κομμουνιστικά Κόμματα και τα μέσα ενημέρωσης των Λαϊκών Δημοκρατιών και της ΕΣΣΔ, ενώ ο σχολιαστής του σοβιετικού πρακτορείου ΤΑΣ ανέφερε ότι «ο σχηματισμός της ΠΔΚ και ο ηρωικός αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού και του ελληνικού λαού είναι ακόμα μία απόδειξη πως οι λαοί της Ευρώπης δε θέλουν τη σκλαβιά»¹⁴.

1. Εφημερίδα «Εξόρμηση» - Οργανο του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, 1/1/1948

2. Σ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941 - 1974», εκδόσεις «Κ. Καπόπουλος», τόμος 3ος, σελ. 242

3. Αλ. Ζαούση: «Η τραγική αναμέτρηση 1945 - 1949», εκδόσεις «Ωκεανίδα», τόμος Α', σελ. 317

4. «Ριζοσπάστης» 28/7/1947 και «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 6ος, σελ. 440 - 443

5. «Ριζοσπάστης» 10-11-12 και 15 Ιούλη 1947

6. Για το σύνολο όλων αυτών των υλικών βλέπε: «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχη 9/1947 και 10/1947

7. «Η Τρίχρονη Εποποιία του ΔΣΕ 1946 - 1949», εκδόσεις «Ριζοσπάστης» - «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 637

8. «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 6ος, σελ. 251

9. Εφημερίδα «Εξόρμηση» - Οργανο του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, 16/12/1947

10. «Εφημερίδα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», αριθ. Φύλλου 1, 28/12/1947 και «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 6ος, σελ. 452 - 454

11. Ολόκληρο το Διάγγελμα: «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», τόμος 6ος, σελ. 455 - 457 και «Εφημερίδα της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», αριθ. Φύλλου 1, 28/12/1947

12. Δ. Ζαφειρόπουλου: «Αντισυμμοριακός Αγών 1945 - 1949», Αθήναι 1956, σελ. 324

13. Δ. Ζαφειρόπουλου, στο ίδιο, σελ. 325

14. Εφημερίδα «Εξόρμηση», 15/1/1948