Το οικοδομικό κίνημα στην Ελλάδα. Ίδρυση και δράση της «Ομοσπονδίας Οικοδόμων και συναφών επαγγελμάτων Ελλάδας» (Α΄ μέρος)

Ένα  ιστορικό οδοιπορικό του οικοδομικού κινήματος στην Ελλάδα, προσπαθεί να καταγράψει ο Οικοδόμος μέσα από αυτή την εργασία. Η πλούσια και ένδοξη ιστορία του οικοδομικού κινήματος στη χώρα μας παρουσιάζει ελλείψεις στην ηλεκτρονική καταγραφή και δημοσιοποίησή της (διαδίκτυο). Το ιστολόγιο δεν φιλοδοξεί να υποκαταστήσει τους ιστορικούς ούτε και έχει τέτοιες ικανότητες. Μοναδικός σκοπός αυτής της εργασίας και των άλλων που θα ακολουθήσουν, είναι η καταγραφή ακόμα περισσότερων στοιχείων, από τους αγώνες των οικοδόμων, που έχουμε στη διάθεσή μας. Στο  Α΄ μέρος που παρουσιάζουμε σήμερα, οδηγός σ’ αυτήν την κατεύθυνση είναι  η πορεία της «Ομοσπονδίας Οικοδόμων και συναφών επαγγελμάτων Ελλάδας» από την ίδρυσή της ως τις μαύρες μέρες του Εμφυλίου Πολέμου.

Η εργατική τάξη στα σπάργανα

Η Ελλάδα ήταν ανέκαθεν μια χώρα που η οικονομία της βασιζόταν σε μεγάλο ποσοστό στην γεωργική και κτηνοτροφική της παραγωγή. Η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της ζούσε στην ύπαιθρο. Οι λίγες βιομηχανικές μονάδες και εμπορικές επιχειρήσεις που λειτουργούσαν στο τέλος του 19ου αιώνα στα –βρισκόμενα σε φάση ανοικοδόμησης- αστικά κέντρα, απασχολούσαν ένα ισχνό εργατικό δυναμικό, που δεν ήταν αρκετό για να δημιουργήσει τις  προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενός συνδικαλιστικού κινήματος.

 Με την αύξηση του ρυθμού εκβιομηχάνισης της χώρας τμήματα του πληθυσμού αρχίζουν να μετακινούνται προς τις μεγάλες πόλεις που δημιουργούνται, βρίσκοντας μόνιμη απασχόληση στα μεγάλα εργοστάσια και τις επιχειρήσεις. Δημιουργείται έτσι σταδιακά, με κάποια καθυστέρηση σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η ελληνική εργατική τάξη, σημαντικό κομμάτι της οποίας αρχίζουν να αποτελούν οι οικοδόμοι.

Τα πρώτα οικοδομικά σωματεία δημιουργούνται λίγο πριν το τέλος του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, κατά ειδικότητα, σε διάφορες πόλεις της χώρας, έχουν μορφή συντεχνιών και λειτουργούν κυρίως σαν ενώσεις αλληλοβοήθειας των μελών τους. Σύμφωνα με καταγεγραμμένα στοιχεία, το πρώτο οικοδομικό σωματείο που δημιουργήθηκε ήταν η «Αδελφότης των Μαρμαρογλύφων», το 1888 στην Αθήνα. Ακολουθούν, η «Αδελφότης Ελαιοχρωματιστών», 1889 στην Αθήνα, η «Τεκτονική Αδελφότης», 1889 στην Καλαμάτα, ο «Σύνδεσμος των Τεχνιτών» 1893 στην Καλαμάτα, ο «Σύνδεσμος των Κονιαστών», 1895 στην Αθήνα, η «Αδελφότης των Τεχνιτών των Οικοδόμων», 1895 στο Ναύπλιο, η «Τεκτονική Αδελφότης», 1911 στην Καλαμάτα και ο «Σύνδεσμος Κτιστών Αθηνών-Πειραιώς» (λίγο αργότερα θα μετονομαστεί σε «Σωματείον Κτιστών Αθηνών»), 1911 στην Αθήνα.

Οι σοσιαλιστικές ιδέες έχουν κάνει ήδη την εμφάνισή τους και αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος στο ελληνικό και παγκόσμιο εργατικό κίνημα. Η μεγάλη σοσιαλιστική Οχτωβριανή Επανάσταση που ξεσπάει στη Ρωσία και  η επικράτηση των μπολσεβίκων, ενθαρρύνουν τους καταπιεσμένους εργάτες στην Ευρώπη και αλλού. Το Νοέμβρη του 1918 ιδρύεται το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ), αργότερα ΚΚΕ. Οι κοινωνικές συνθήκες επιτάσσουν τη συγκρότηση καλά οργανωμένων συνδικαλιστικών ενώσεων με σαφή ταξικό προσανατολισμό, για την αποτελεσματικότερη διεκδίκηση των εργατικών δικαιωμάτων.

Η ίδρυση της Ομοσπονδίας Οικοδόμων

Στο χώρο της οικοδομής ήταν αναγκαία πια η ίδρυση ενός κεντρικού συνδικαλιστικού οργάνου, σε δεύτερο βαθμό, που θα συνένωνε όλα τα οικοδομικά σωματεία, θα ενοποιούσε τα επί μέρους αιτήματα και διεκδικήσεις των διαφόρων ειδικοτήτων, θα σχεδίαζε και θα οργάνωνε τον αγώνα του κλάδου. Έτσι, το 1918:

«Ιδρύεται ένωση εργατικών Σωματείων με επωνυμία "ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΟΙΚΟΔΟΜΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΑΦΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ" με έδρα την Αθήνα» (άρθρο 1 του καταστατικού, ΙΔΡΥΣΗ - ΕΠΩΝΥΜΙΑ).*

Ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ, 1918

 Το ΣΕΚΕ (ΚΚΕ) με την ίδρυσή του πρωτοστατεί στην ανάπτυξη των εργατικών αγώνων και την ενίσχυση του ταξικού χαρακτήρα του συνδικαλιστικού κινήματος. Οργανώνονται, μαζικές απεργίες με αιτήματα τις 8 ώρες δουλειά, αυξήσεις στα μεροκάματα και κοινωνική ασφάλιση. Είναι η εποχή που η κυβέρνηση Βενιζέλου ετοιμάζεται να στείλει στρατό ενάντια στη Σοβιετική Εξουσία στη Ρωσία (εκστρατεία στην Ουκρανία) και θέλει το κίνημα αδρανοποιημένο, πλήρως υποταγμένο, ενώ ταυτόχρονα προετοιμάζεται για τη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Το οικτρό τέλος της Μικρασιατικής περιπέτειας συσσώρευσε πολλά βάρη και προβλήματα στις πλάτες του Ελληνικού λαού και ιδιαίτερα στις πλάτες της εργατικής τάξης. Ο πληθωρισμός, τα εσωτερικά δάνεια του Πρωτοπαπαδάκη, τα πολεμικά βάρη, είχαν σαν αποτέλεσμα την κάθετη πτώση  της αγοραστικής αξίας της δραχμής και τον εξανεμισμό του χαμηλού  εργατικού ημερομισθίου. Ο ερχομός κατά κύματα χιλιάδων ξεριζωμένων προσφύγων από τα παράλια της Μικράς Ασίας δημιουργεί μεγάλη προσφορά φτηνών εργατικών χεριών και το συμπιέζει ακόμα περισσότερο.

Πλήθος προσφύγων στο λιμάνι του Πειραιά, 1922

 Ένα πολύ μεγάλο μέρος των προσφύγων απορροφήθηκε σύντομα απ’ την οικοδομική δραστηριότητα που παρουσίαζε συνεχή άνοδο με γοργό ρυθμό, κυρίως στην Αθήνα, Πειραιά, Βόλο, Θεσσαλονίκη. Η ανέγερση νέων οικοδομών γίνεται με καταιγιστικούς ρυθμούς. Η οικοδομή αρχίζει να γίνεται μια εξαιρετικά επικερδής επιχείρηση. Σ’ αυτό συντελούν η μεγάλη έλλειψη κατοικιών που θα μπορούν να στεγάσουν τις χιλιάδες των ανθρώπων που συρρέουν στις πόλεις, τα ακριβά ενοίκια,  ο κλονισμός της εμπιστοσύνης στη σταθερότητα της δραχμής για τραπεζικές επενδύσεις και η άφθονη προσφορά εργατικών χεριών.

Παράλληλα ο φεουδαρχικός τρόπος οργάνωσης της αγροτικής παραγωγής καταστρέφει πολλά μικρά νοικοκυριά και δημιουργεί καινούργια προσφυγιά, στο εσωτερικό αυτή τη φορά, που ένα μεγάλο μέρος το απορροφά –κι αυτό-  η οικοδομή. Οι συνθήκες δουλειάς στο γιαπί ήταν βαριές και αφόρητες. Δεν υπήρχε ακόμη ο αναγκαίος εξοπλισμός (κατάλληλες σκαλωσιές, γερανοί για τα υλικά, εργαλεία κλπ.), τα υλικά ανέβαιναν σε όλα τα επίπεδα ενός έργου στην πλάτη των εργατών, δεν υπήρχε ωράριο ούτε κοινωνική ασφάλιση. Οι ώρες στη δουλειά ήταν από ανατολή σε δύση («από ήλιο σε ήλιο»,  όπως έλεγαν οι παλαιότεροι). Τα μεροκάματα… πείνας.

Οι πρωτόγονες συνθήκες δουλειάς σε συνδυασμό με την έλλειψη στοιχειωδών μέτρων ασφάλειας στο γιαπί, ευνοούσαν τα πολλά εργατικά ατυχήματα που γίνονταν σε καθημερινή βάση. Οι λόγοι αυτοί εξηγούν την απότομη μαζικοποίηση του οικοδομικού προλεταριάτου, σε σχέση με άλλα τμήματα τη εργατικής τάξης. Οι οικοδόμοι δραστηριοποιούν τα σωματεία που υπάρχουν, ιδρύουν και άλλα, με στόχο να αγωνιστούν από καλύτερες θέσεις, για το 8ωρο, την κοινωνική ασφάλιση, καλύτερα μεροκάματα και ανθρώπινες συνθήκες δουλειάς.

Η ίδρυση της Ομοσπονδίας το 1918 και η παραπέρα δραστηριότητα του οικοδομικού κινήματος ήρθαν στην ώρα τους, για να καλύψουν μια αναγκαιότητα που ωρίμασε κάτω απ’ τις ξεχωριστές συνθήκες τις εποχής:

 «1. Να συνενώσει τα ομοειδή εργατικά Σωματεία του Κλάδου όλης της χώρας για την ενιαία και συλλογική μελέτη, προστασία και προώθηση των οικονομικών, κοινωνικών, ασφαλιστικών, εργασιακών και συνδικαλιστικών συμφερόντων των μελών τους.

2. Να ενισχύσει την πνευματική και κοινωνική ανύψωση των εργατών ή υπαλλήλων του κλάδου και να υποβοηθάει την επαγγελματική κατάρτιση και ειδίκευσή τους. Να αγωνίζεται για την προάσπιση και διεύρυνση των αρχών της Δημοκρατίας, Ελευθερίας, Ειρήνης, Εθνικής Ανεξαρτησίας και Κοινωνικής Δικαιοσύνης.

Απεργία στην Καλαμάτα, 1921

3. Να φροντίζει για την βελτίωση των όρων και συνθηκών εργασίας, τη βελτίωση της εργατικής νομοθεσίας και για την πιστή εφαρμογή της στους χώρους δουλειάς.

4. Να παρακολουθεί και να εξετάζει όλα τα εργατικά, πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Να οργανώνει και να καθοδηγεί ενιαία τους αγώνες των εργατοϋπαλλήλων του κλάδου για την επίλυση των προβλημάτων, για την καλυτέρευση των συνθηκών δουλειάς και διαβίωσής τους.

5. Να διαφωτίζει τους εργαζόμενους του κλάδου της για τον ιστορικό τους ρόλο στην εξέλιξη της κοινωνίας, με την εξάλειψη της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, για τα επαγγελματικά τους συμφέροντα, για την ανάπτυξη της αλληλεγγύης ανάμεσα στους εργαζόμενους και τα συνδικάτα όλης της χώρας και διεθνώς.

6. Η Ομοσπονδία βασισμένη στις αρχές του Δημοκρατικού Ταξικού Συνδικαλισμού διασφαλίζει την πλήρη αυτονομία και ελευθερία των οργανώσεών της.

7. Η Ομοσπονδία διοικείται και αποφασίζει για την δράση της σε απόλυτη ανεξαρτησία από τους εργοδότες και την κυβέρνηση. Έχει οικονομική αυτοτέλεια και αυτοδυναμία. Έχει το δικαίωμα να απαντά θετικά ή αρνητικά σε πιθανές εκκλήσεις και θέσεις άλλων κλάδων ή οργανώσεων, με γνώμονα πάντα τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, όλων των εργαζομένων που εκπροσωπεί» (άρθρο 2 του καταστατικού, ΣΚΟΠΟΙ).**

Εργατική Πρωτομαγιά στο Αγρίνιο, 1926

 Η περίοδος πριν τον πόλεμο

Η ταξική συνείδηση και η διάθεση για οργανωμένη ταξική πάλη μέσα απ’ τα σωματεία, ωρίμαζε μέρα με τη μέρα ανάμεσα στους εργάτες και κυρίως στους νέους. Βέβαια η Ομοσπονδία Οικοδόμων ήταν δημιούργημα της ανάγκης, αλλά η πρωτοβουλία για την ίδρυσή της ξεκίνησε από τα πιο προοδευτικά στοιχεία της εποχής, γι’ αυτό και η διοίκησή της ήταν στα χέρια  των γνήσιων εκπροσώπων του κλάδου που κατέχονταν από αγωνιστικό ταξικό πνεύμα.

Το 1924 έκανε το πρώτο της συνέδριο μπαίνοντας σε πορεία δημοκρατικής λειτουργίας. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1928 έγινε το δεύτερο συνέδριο στο οποίο εκλέγεται  στη θέση του Γενικού Γραμματέα  ο αγωνιστής Δημήτρης (Τάκης) Παπαδόπουλος που την Πρωτομαγιά του 1944 ήταν μαζί με άλλους δέκα συναδέλφους, ανάμεσα στους 200 ήρωες που εκτέλεσαν οι Γερμανοί καταχτητές  στην Καισαριανή.

Τα όργανα της 4ης Αυγούστου επί το έργον

Η περίοδος αυτή της δημοκρατικής λειτουργίας της Ομοσπονδίας κράτησε μέχρι τη δικτατορία του Μεταξά στις 4 Αυγούστου του 1936. Στο διάστημα αυτό έγιναν πολλοί σκληροί αγώνες με βασικά αιτήματα την κατοχύρωση  του 8ωρου, την δημιουργία ασφαλιστικού φορέα και την υπογραφή συλλογικών συμβάσεων. Ξεχωρίζουν οι ιστορικές απεργίες στη Θεσσαλονίκη του 1932 και του 1936.

Η όλο και μεγαλύτερη άνοδος του συνδικαλιστικού κινήματος ανησύχησε σε μεγάλο βαθμό την άρχουσα τάξη που επιχείρησε να το ελέγξει ρίχνοντας μέσα τους πράκτορές της. Από δω και πέρα οργιάζει ο εργατοπατερισμός που βρίσκεται στο αποκορύφωμά του όταν,  η Μεταξική δικτατορία που ευνούχισε τις συνδικαλιστικές οργανώσεις και τις μετέτρεψε σε εθνικές αφού προηγουμένως καθαίρεσε όλες τις εκλεγμένες απ’ τους εργάτες διοικήσεις των σωματείων και Ομοσπονδιών, διορίζει στις θέσεις τους πειθήνια όργανά της.

Φυλακισμένοι στην Ακροναυπλία, 1936

Από τη μορφή της εγκάθετης διοίκησης δεν ήταν δυνατόν να ξεφύγει η Ομοσπονδία Οικοδόμων. Η μεταξική δικτατορία όσους συνεπείς συνδικαλιστές συνέλαβε, άλλους τους έκλεισε στις φυλακές και άλλους τους έστειλε στα ξερονήσια. Όταν οι Γερμανοί εισβάλουν και καταλαμβάνουν τη χώρα, οι ντόπιοι φασίστες παραδίδουν στα χέρια τους όλους τους έγκλειστους αγωνιστές, αρνούμενοι τις εκκλήσεις τους να ελευθερωθούν και να πολεμήσουν για τη λευτεριά της πατρίδας.

Εθνική Αντίσταση - Εμφύλιος

Στην περίοδο της κατοχής όλο το συνδικαλιστικό κίνημα μπήκε κάτω από την καθοδήγηση της Εθνικής μας Αντίστασης ενώ οι διάφοροι εργατοπατέρες  και διορισμένοι συνδικαλιστές λούφαξαν ή συνεργάστηκαν στενά με τον κατακτητή. Οι οικοδόμοι πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος κατά τη διάρκεια της αντίστασης του λαού μας ενάντια στους καταχτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Την Πρωτομαγιά του 1944, που έμελλε να μείνει ορόσημο θυσίας στο βωμό της λευτεριάς, ανάμεσα στους 200 κομμουνιστές που εκτέλεσαν οι Γερμανοί καταχτητές, βρίσκονταν 11 στελέχη του οικοδομικού κινήματος:

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ.Οικοδόμος. Ακροναυπλιώτης, από την Καλλιθέα της Αττικής.

ΔΑΝΔΙΝΙΔΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ. Σοβατζής από την Πάτρα

ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ ΖΑΦΕΙΡΗΣ. Γεννήθηκε το 1906 στη Ραιδεστό Ανατολικής Θράκης. Πρόσφυγας φτάνει στον Πειραιά, στη Δραπετσώνα . Γρήγορα συνδέθηκε με την ΟΚΝΕ. Γίνεται μέλος του Κ.Κ.Ε. Μαχητικά παίρνει μέρος στους εργατικούς και λαϊκούς αγώνες. Η δικτατορία του Μεταξά τον βρίσκει με τους πρωτοπόρους οικοδόμους να αγωνίζεται ενάντιά της. Συλλαμβάνεται το 1938 και στέλνεται στην Ακροναυπλία. Το 1941 παραδόθηκε από τις ελληνικές αρχές, μαζί με όλους τους κρατούμενους κομμουνιστές στους κατακτητές. Από την Ακροναυπλία οδηγήθηκε στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου και την Πρωτομαγιά του 1944 στο σκοπευτήριο της Καισαριανής.

Εργατική διαδήλωση

 ΚΑΡΑΤΖΑΣ ΠΑΥΛΟΣ. Εργάτης ξυλουργείου, από το Μαρμάρι Εύβοιας.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΑΛΕΚΟΣ. 44 χρόνων, από το Βατούμ Ρωσίας. Υδραυλικός από την Αργυρούπολη Αθήνας.

ΜΗΤΣΗΣ ΗΡΑΚΛΗΣ. Αρτεργάτης-μπογιατζής, από την Κάτω Ρεβέντα Ιωαννίνων.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ (Τάκης). Οικοδόμος Ακροναυπλιώτης από τον Πόντο, κάτοικος Καλλιθέας. Στέλεχος του ΚΚΕ. Εκλέγεται Γενικός Γραμματέας της Ομοσπονδίας Οικοδόμων στο 2ο Συνέδριο το 1928.

ΠΙΤΤΑΚΑΣ  ΓΕΩΡΓΙΟΣ. 41 χρόνων, από το Φραντάτο Ικαρίας. Τραμβαργιέρης και μετά μπογιατζής. Στέλεχος του Κ.Κ.Ε. και της Εργατικής Βοήθειας. Διωκόταν από το 1931 για τη συμμετοχή του στην εξέγερση στον Κάμπο Ικαρίας. Στις 28.10.1940 βγήκε από την παρανομία και ζήτησε να σταλεί στο Μέτωπο να πολεμήσει τον Ιταλό επιδρομέα. Αμέσως οι ντόπιοι φασίστες τον έκλεισαν φυλακή και τον έστειλαν στην Ακροναυπλία.

ΠΛΑΚΟΠΙΤΗΣ ΝΙΚΟΣ. 37 χρόνων, χτίστης από την Κοζάνη. Ακροναυπλιώτης, στέλεχος του Κ.Κ.Ε. και Πρόεδρος του Συνδικάτου Οικοδόμων Κοζάνης.

ΣΥΝΟΔΙΝΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ. Ξυλουργός, Ακροναυπλιώτης, στέλεχος του Κ.Κ.Ε. Γεννήθηκε στο Πάνορμο της Μ. Ασίας, το 1908. Κάτοικος Σερρών.

ΤΖΩΡΤΖΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. 27 χρόνων, μαραγκός, από την Κεφαλονιά.

Μετά την απελευθέρωση, το 1945-46 το συνδικαλιστικό κίνημα αναδιοργανώνεται.  Οι συνδικαλιστές που κινούνταν σε ταξική κατεύθυνση παρά τις διώξεις που άρχισαν μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας, πάλευαν μπροστάρηδες για τα προβλήματα του κλάδου και γενικότερα για τα προβλήματα της εργατικής τάξης. Με πρωτεργάτη τον αγωνιστή Γρηγόρη Μελά ιδρύεται η Ομοσπονδία Εργατοτεχνιτών Οικοδόμων Ελλάδος (ΟΕΟΕ). Οι συνεπείς δυνάμεις δίνουν σκληρές μάχες με τους εγκάθετους εργατοπατέρες για τον έλεγχο της Ομοσπονδίας. Ο εργατοπατέρας-διασπαστής του κλάδου Λυκιαρδόπουλος, μειοψηφώντας στην Ομοσπονδία, θα αποχωρήσει αργότερα και θα φτιάξει τη «δική του» «Πανελλήνια Ομοσπονδία Εργατοτεχνιτών Οικοδόμων» εξυπηρετώντας τα σχέδια και τις επιδιώξεις κυβέρνησης και  εργοδοτών.

Την ίδια εποχή οι οικοδόμοι και όλοι οι εργάτες δίνουν νικηφόρα τη μάχη των αρχαιρεσιών και κατορθώνουν να εκλέξουν συνεπείς συνδικαλιστές σε πολλές  ακόμα Ομοσπονδίες και τη ΓΣΕΕ. Το 1946 στο 8^ο Πανελλαδικό Πανεργατικό Συνέδριο της ΓΣΕΕ επικρατούν τα πιο προοδευτικά στοιχεία του εργατικού κινήματος. Εκλέγεται γενικός γραμματέας της Συνομοσπονδίας ο κομμουνιστής συνδικαλιστής ηγέτης Μήτσος Παπαρήγας (θα δολοφονηθεί από την Ασφάλεια το Φλεβάρη του 1949).

Ακολουθεί η πιο ανώμαλη περίοδος του εμφυλίου πολέμου που καταλύεται κάθε έννοια συνδικαλιστικής ελευθερίας και καθαιρούνται ξανά οι  δημοκρατικά εκλεγμένες διοικήσεις των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Κατά χιλιάδες οι συνδικαλιστές διώκονται, συλλαμβάνονται, φυλακίζονται, εκτελούνται. Η εποχή των εγκάθετων εργατοπατέρων επιστρέφει. Ο αγώνας για ακηδεμόνευτο ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα συνεχίζεται.

Σημείωση: (* και **) Τα άρθρα όπως είναι διατυπωμένα σήμερα, στο καταστατικό της Ομοσπονδίας Οικοδόμων.

Νιώθουμε την υποχρέωση να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα τον συνάδελφο  ΧΡΗΣΤΟ ΠΟΥΡΝΑΡΑ, παλαίμαχο συνδικαλιστή, γεν. γραμματέα και πρόεδρο για χρόνια του (πριν το Συνδικάτο Οικοδόμων) «Σωματείου Κτιστών Αθηνών», για την παραχώρηση πολλών πολύτιμων στοιχείων από το πλούσιο αρχείο του.

Αντλήθηκαν στοιχεία και φωτογραφίες από τις πηγές:

Γιάννης Κορδάτος: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις 20ός αιώνας.

Δημήτρης Λιβιεράτος: «Το ελληνικό εργατικό κίνημα 1918-1923», εκδόσεις "Εναλλακτικές εκδόσεις".

Ηλίας Στάβερης: «Οικοδόμοι, ηρωικοί αγώνες μιας 7ετίας 1960-1967», εκδόσεις Παρασκήνιο.

Ιστοσελίδα Ομοσπονδίας Οικοδόμων.

Αρχείο ΧΡΗΣΤΟΥ ΠΟΥΡΝΑΡΑ.

Εφημερίδα «Ριζοσπάστης».

Αρχείο εφημερίδας «ΠΑΝΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ».