Η δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη και η αξιοποίησή της από την αστική προπαγάνδα

Η Ελένη Παπαδάκη στο ρόλο της Ηλέκτρας.
Επίδαυρος, 1938

«Ερχονται τώρα οι "αγριότητες". Τέτοιες γένηκαν με τούτη τη διαφορά: α) Πολύ πιο πολλές γένηκαν και γίνονται από την αντίδραση. β) Απ' τις άλλες οι περισσότερες σκηνοθετήθηκαν απ' την αντίδραση που και τίποτα αν δεν κάναμε πάλι θα σκηνοθετούσε σε βάρος μας "αγριότητες" και γ) φρόντισα και έψαξα να βρω, μα ούτε μια περίπτωση υπάρχει, που νάχει δοθεί σαν γραμμή του ΚΚΕ να γίνουν αγριότητες.
Ομως αγριότητες έγιναν και τέτοιες έκαναν και μέλη του Κόμματος. Τέτοια μέλη που, είτε προβοκάτορες ήταν, είτε που δεν ήταν άξια νάναι μέλη του Κόμματος. Φυσικά οι πράξεις που κάναν τα μέλη του Κόμματος δημιουργούν ευθύνες και για το ίδιο. Μα μια που το ΚΚΕ δεν έδωσε τέτοια γραμμή και αυτούς που έκαναν υπερβασίες και τις υπερβασίες τις ίδιες τις απεκήρυξε και τις αποκηρύσσει, δε δημιουργείται ζήτημα ηθικής τάξης για το ΚΚΕ. Γιατί το Κόμμα μας έχει το θάρρος να διακηρύξει ότι τέτοιες περιπτώσεις, όπως του Κορώνη (καθηγητής Πολυτεχνείου), είτε της ηθοποιού Παπαδάκη, δεν μπορούν να βρουν δικαίωση και πρέπει να καταδικαστούν ανοιχτά» (Από την εισήγηση του Νίκου Ζαχαριάδη στη 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ - 1945).

Η επίθεση

Ολο και πιο πυκνά το τελευταίο διάστημα εμφανίζονται δημοσιεύματα, βιβλία - ένθετα σε εφημερίδες, ντοκιμαντέρ, αφιερώματα στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ, θεατρικές παραστάσεις που στοχεύουν στη διαστρέβλωση της Ιστορίας του ΚΚΕ. Πρωταρχική θέση κατέχει για μια ακόμα φορά η δεκαετία του 1940, οπότε οι εργατικές - λαϊκές μάζες βγήκαν στο προσκήνιο της Ιστορίας. Οι πρωταγωνιστές της επίθεσης μπορούν να αναζητηθούν στην πληθώρα των αστικών και οπορτουνιστικών πολιτικών δυνάμεων. Ακροδεξιοί, φιλελεύθεροι δημοκράτες, σοσιαλδημοκράτες, οπορτουνιστές εναλλάσσονται στο γαϊτανάκι της απόπειρας ηθικής απαξίωσης της Ιστορίας του εργατικού - λαϊκού και κομμουνιστικού κινήματος, ανασύροντας τα «καινούρια» επιχειρήματά τους από το παλιό και γνωστό αντικομμουνιστικό οπλοστάσιο που αναπαράγεται μονότονα, ακολουθώντας την πεπατημένη του γκεμπελικού «πες πες κάτι θα μείνει».

3 Δεκέμβρη 1944, το χτύπημα των άοπλων διαδηλωτών από την Αστυνομία που λίγο πριν υπηρετούσε τους Γερμανούς κατακτητές

Τελευταίο επεισόδιο στο σίριαλ της αντικομμουνιστικής υστερίας η υπόθεση της δολοφονίας της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη στις 21 Δεκέμβρη 1944. Η «ιστορία» της Ελένης Παπαδάκη πέρασε πρόσφατα από τα τηλεοπτικά πλατό του ΣΚΑΪ, για να αναπαραχθεί στη συνέχεια από τις στήλες του «Κυριακάτικου Βήματος», με αφορμή τη θεατρική παράσταση «Για την Ελένη».

Κοινή συνισταμένη η κατηγορία κατά του ΚΚΕ για τη δολοφονία της ηθοποιού. Πρώτος στόχος, ο ηθικός στιγματισμός της μεγαλύτερης ιστορικά ανάτασης του εργατικού - λαϊκού κινήματος (1941 - 1949) που κλόνισε την αστική εξουσία στη χώρα μας. Απώτερος στόχος, η αποτροπή της ριζοσπαστικοποίησης ευρύτερων εργατικών - λαϊκών μαζών που συνθλίβονται στη στενωπό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, της οικονομικής κρίσης και των ενδοϊμπεριαλιστικών συγκρούσεων.

Η διαρκής - σχεδόν λοβοτομική - αστική υπόδειξη ότι η οποιαδήποτε προσπάθεια άρνησης της καπιταλιστικής εξουσίας θα φέρει στο προσκήνιο το «δολοφονικό κομμουνισμό», δηλώνει ταυτόχρονα και τους φόβους της καπιταλιστικής εξουσίας. Φόβους, που μπορεί να είναι δυσανάλογοι με τη σημερινή κατάσταση του εργατικού - λαϊκού κινήματος, αλλά είναι βάσιμοι στο βαθμό που οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις οξύνονται.

Για τους παραπάνω λόγους, μέσα από μεμονωμένα παραδείγματα, επιχειρείται η συσκότιση της ιστορικής πραγματικότητας μιας ολόκληρης εποχής. Ετσι, ο δημοσιογράφος του ΣΚΑΪ μάς «πληροφόρησε» ότι η Ελένη Παπαδάκη «δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ (...) ένα παραστρατιωτικό τμήμα, ένα βραχίονα του ΚΚΕ, το οποίο οργίασε κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών».

Δείχνοντας το «δέντρο» της δολοφονίας Παπαδάκη, επιχειρούν ταχυδακτυλουργικά να αποκρύψουν το «δάσος» των Δεκεμβριανών. Ως αποτέλεσμα, απομένει η εντύπωση της ΟΠΛΑ «που οργίαζε κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών», ενώ «χάνεται» από το προσκήνιο η προσπάθεια της αστικής τάξης να διατηρήσει την εξουσία της με κάθε μέσο, ενάντια στις θελήσεις και τις επιθυμίες της πλειοψηφίας της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, αλλά και σε συνεργασία με τους πρώην συνεργάτες των Γερμανών, αυτούς που αιματοκύλησαν το λαό, και τους συμμάχους τους Βρετανούς, που έσπευσαν να διασώσουν την αστική εξουσία και να προασπίσουν και τα δικά τους συμφέροντα.

Κάτω από το χαλί, λοιπόν, οι επιθέσεις στις 3 και 4 Δεκέμβρη 1944 εναντίον άοπλων διαδηλωτών, καμία αναφορά στον εξοπλισμό των πρώην ταγματασφαλιτών και των χιτών, στον κανονιοβολισμό συνοικιών της Αθήνας, στο εμπάργκο φαρμάκων και τροφίμων στις περιοχές που έλεγχε ο ΕΛΑΣ, στην ομηρία χιλιάδων αγωνιστών που μεταφέρθηκαν στα σύρματα της Μέσης Ανατολής, στη δολοφονία εκατοντάδων άλλων. Για να μη μιλήσουμε για το τρομοκρατικό όργιο που ακολούθησε το Δεκέμβρη και τη συμφωνία της Βάρκιζας.

Κι όλα αυτά δεν τα αναφέρουμε για να συμψηφίσουμε νεκρούς και θύματα, αλλά για να αναδείξουμε την επιλεκτική μνήμη των αστών δημοσιολόγων, που υποκρίνονται ότι κόπτονται για την ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια. Ετσι και αλλιώς, είναι άλλο πράγμα η σχεδιασμένη πολιτικά και στρατιωτικά δολοφονία μάχιμων ή αθώων και άλλο πράγμα μια δολοφονία, όπως της Παπαδάκη, που όχι μόνο δεν εντασσόταν, αλλά, πολύ περισσότερο, υπονόμευε τις πολιτικές στοχεύσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Οπως άλλο πράγμα είναι η φαρισαϊκή κριτική της βίας «απ' όπου και αν προέρχεται» και άλλο πράγμα η καταδίκη της βίας που αποσκοπεί στο χτύπημα του εργατικού - λαϊκού κινήματος ή που αξιοποιείται για ένα τέτοιο χτύπημα.

Στην πρώτη αντίληψη καταφεύγουν οι αστοί που αδιαφορούν για τη βία της ταξικής εκμετάλλευσης και των ιμπεριαλιστικών πολέμων και στρέφονται αποκλειστικά ενάντια στη βία που στοχεύει στην ανατροπή της εξουσίας τους. Στη δεύτερη προσβλέπουν οι επαναστάτες που στοχεύουν στην ανατροπή του καπιταλισμού.

Η υπόθεση

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Λίγες μέρες μετά την Απελευθέρωση, στις 20 Οκτώβρη 1944, το ΔΣ του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών (ΣΕΗ) αποφάσισε τη διαγραφή ορισμένων ηθοποιών με την κατηγορία της συνεργασίας με τον καταχτητή. Παράλληλα, στην απόφαση προβλεπόταν η επικύρωσή της από προσεχή Γενική Συνέλευση του ΣΕΗ. Ανάμεσα στους ηθοποιούς που καταδικάστηκαν ως συνεργάτες των καταχτητών ήταν και η πρωταγωνίστρια του Εθνικού Θεάτρου Ελένη Παπαδάκη.

Η Ελένη Παπαδάκη διαμαρτυρήθηκε γι' αυτή την απόφαση αποστέλλοντας επιστολή τόσο προς τον υπουργό Παιδείας, όσο και προς το ΣΕΗ. Παρ' όλα αυτά, σε αντίθεση με άλλους συναδέλφους της που κατηγορούνταν, δεν πήρε μέρος στη Γενική Συνέλευση του ΣΕΗ, στις 24 Νοέμβρη 1944. Προτίμησε να αποστείλει μια επιστολή. Η Γενική Συνέλευση του ΣΕΗ αποφάσισε τη διαγραφή της από το σωματείο, στηριζόμενη στο ότι η Παπαδάκη διατηρούσε σχέση με τον κατοχικό πρωθυπουργό Ράλλη και με αξιωματικό των ναζί.

Στις 3 Δεκέμβρη χτυπήθηκε η πορεία του ΕΑΜ ενάντια στον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και στη συνέχεια ξεκίνησε η μάχη της Αθήνας. Στις 33 μέρες που ακολούθησαν η εργατική τάξη και ο λαός της Αθήνας έδωσαν μια άνιση μάχη ενάντια στα ένοπλα σώματα της αστικής τάξης (Ιερός Λόχος, Ταξιαρχία Ρίμινι, Χωροφυλακή, πρώην ταγματασφαλίτες και άλλοι που εξοπλίστηκαν από τους Βρετανούς) και το βρετανικό στρατό.

Στις 21 Δεκέμβρη, η Ελένη Παπαδάκη συνελήφθη από τη Λαϊκή Πολιτοφυλακή Πατησίων - Γαλατσίου στο σπίτι του Γραμματέα του ΕΑΜ Θεάτρου, Δημήτρη Μυράτ. Τόσο ο ίδιος, όσο και φιλικά πρόσωπα της Παπαδάκη ενημερώθηκαν ότι θα ακολουθήσει μια ανάκριση και θα απελευθερωθεί σύντομα¹. Η ενημέρωση δεν ήταν αποπροσανατολιστική, αφού όπως μαρτυρά ο Βασίλης Μπαρτζιώτας (Φάνης):

«

Οταν τμήματα της Λαϊκής Πολιτοφυλακής συνέλαβαν τη γνωστή ηθοποιό Παπαδάκη, ερωμένη του αρχικουίσλιγκ Γιάννη Ράλλη, δώσαμε εντολή να μην πειραχτεί. Είχαμε να μάθουμε πολλά από αυτή»².

Σε αντίθεση με αυτή την ενημέρωση και τις εντολές που δόθηκαν στη Λαϊκή Πολιτοφυλακή, το βράδυ της 21ης Δεκέμβρη η Ελένη Παπαδάκη μεταφέρθηκε στην Ούλεν, όπου και δολοφονήθηκε από ομάδα, επικεφαλής της οποίας ήταν ο καπετάν Ορέστης, στέλεχος της Λαϊκής Πολιτοφυλακής Πατησίων.

Ο καπετάν Ορέστης είχε κινήσει ήδη υποψίες αναφορικά με τη δράση του. Πιο συγκεκριμένα, υπήρχαν καταγγελίες εναντίον του ότι συνελάμβανε φίλα προσκείμενους στο ΕΑΜ ή ακόμα και μέλη του, μόνο και μόνο για να αποσπά χρήματα και πολύτιμα είδη από τους ίδιους ή τους συγγενείς τους. Γι' αυτό το ΕΑΜ Πατησίων είχε αξιώσει από την τοπική Λαϊκή Πολιτοφυλακή να ειδοποιείται για τις συλλήψεις και να παραβρίσκεται σε αυτές ένας αντιπρόσωπός του για να αποτραπούν παρεκτροπές. Στην περίπτωση της Παπαδάκη εκπρόσωπος του ΕΑΜ ορίστηκε ο φοιτητής Ιατρικής Κώστας Μπιλιράκης³. Για τον ίδιο λόγο, είχε αποσταλεί στην τοπική Λαϊκή Πολιτοφυλακή ο παλιός Ακροναυπλιώτης και λοχαγός του ΕΛΑΣ Νίκος Ανδρικίδης⁴.

Μετά τη δολοφονία της Παπαδάκη, όπως σημειώνει ο Σπύρος Κωτσάκης (Νέστορας), καπετάνιος του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ Αθήνας:

«Ο Ανδρικίδης εντόπισε γρήγορα σαν υπεύθυνους του εγκλήματος τον Ορέστη της Πολιτοφυλακής των Πατησίων και δύο αμέσως συνεργάτες του. Ερεύνησε τη ζωή και τη δράση του και ανακάλυψε κι άλλες πράξεις και ενέργειές του βρώμικες και ύποπτες. Προχωρώντας η ανάκριση, αποκαλύφθηκε ότι ο Ορέστης ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις στις γραμμές μας»⁵.

Σε σύντομο χρονικό διάστημα, οι υπαίτιοι δικάστηκαν από Ανταρτοδικείο, καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν δημόσια στην Πλατεία Κολιάτσου⁶.

Οπως λοιπόν είναι φανερό από τα προηγούμενα, η δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη δεν εντασσόταν σε ένα σχεδιασμό του ΚΚΕ ή του ΕΑΜ. Πολύ περισσότερο, η Λαϊκή Πολιτοφυλακή είχε λάβει συγκεκριμένες εντολές να μην πειράξει την Ελένη Παπαδάκη και όταν έγινε γνωστή η δολοφονία της, εντοπίστηκαν οι υπεύθυνοι και η τιμωρία τους ήταν άμεση και αποφασιστική. Τέλος, το ΚΚΕ δημοσιοποίησε τις συνθήκες της δολοφονίας, όπως και την τιμωρία των υπευθύνων και προχώρησε σε δημόσια πολιτική τοποθέτηση στο ανώτερο επίπεδο, όπως δείχνει και η προαναφερόμενη εισήγηση του Ν. Ζαχαριάδη.

Το ίδιο συνέβη και από την πλευρά του ταξικού συνδικαλιστικού κινήματος. Ο Νίκος Ανδρικίδης κλήθηκε το 1976 να δώσει έκθεση στο Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών αναφορικά με τα γεγονότα που αφορούσαν τη δολοφονία της Παπαδάκη. Αυτό δεν μπορούσε να γίνει νωρίτερα, εξαιτίας του ότι αρχικά υπερίσχυσε το αστικό ψηφοδέλτιο στις εκλογές του ΣΕΗ και, στη συνέχεια, λόγω των πολύχρονων διώξεων του Νίκου Ανδρικίδη (απελευθερώθηκε μόλις το 1964), αλλά και των νομικών περιορισμών και απαγορεύσεων με τις οποίες βρέθηκε αντιμέτωπο το συνδικαλιστικό κίνημα στο πλαίσιο του αστικού μετεμφυλιακού κράτους, αλλά και της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Η αξιοποίηση της υπόθεσης από την αστική προπαγάνδα

Η υπόθεση της δολοφονίας Παπαδάκη δεν αντιμετωπίστηκε με τον ίδιο τρόπο από την αντίπερα όχθη. Μετά το Δεκέμβρη και την απαράδεκτη για την εργατική τάξη και το λαϊκό κίνημα συμφωνία της Βάρκιζας, η υπόθεση της Παπαδάκη χρησιμοποιήθηκε για να εντείνει την αστική πτωματολογία, ενός ακόμα γκεμπελικού όπλου στη φαρέτρα της αστικής προπαγάνδας, που δρούσε από κοινού με την αστική καταστολή.

Ηταν η εποχή που ο Βρετανός συνδικαλιστής και απεσταλμένος του Ουίνστον Τσόρτσιλ, σερ Ουόλτερ Σιτρίν, «ανακάλυπτε» πηγάδια με χιλιάδες πτώματα - θύματα του ΕΛΑΣ στην Πετρούπολη και τον Κορυδαλλό⁷, ενώ άλλα πτώματα ξεθάφτηκαν και μεταφέρθηκαν ως «σφαγιασθέντες» από τον ΕΛΑΣ στην «έκθεση» του Περιστερίου για να αναγνωρισθούν, υποτίθεται, από τους συγγενείς τους. Ομως, ανάμεσα στα πτώματα βρίσκονταν μέλη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Τις ίδιες μέρες, οι αστικές εφημερίδες δημοσιοποιούσαν ονόματα νεκρών, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν ακόμα και όμηροι που είχαν πιαστεί από τους Αγγλους και είχαν σταλεί στην Ελ Ντάμπα⁸. Μάλιστα, στη βάση αυτών των χαλκευμένων στοιχείων στηρίχθηκαν οι κατηγορίες, με τις οποίες καταδικάστηκαν ή εκτελέστηκαν πολλοί αγωνιστές.

Μέσα σε αυτό το κλίμα της αντικομμουνιστικής υστερίας, η δολοφονία της Παπαδάκη αποτέλεσε «θείο δώρο» προς την ελληνική αστική τάξη και τους συμμάχους της. Η ένταξη της υπόθεσης στην οργανωμένη πτωματολογία της εποχής αποδεικνύεται εξάλλου και από το ρετουσάρισμα με κάρβουνο της φωτογραφίας του πτώματος της Ελένης Παπαδάκη που δημοσιεύτηκε εκείνες τις μέρες, όπως μαρτυρά ο φωτογράφος Μανώλης Κασιμάτης⁹.

Ετσι και αλλιώς, η αστική Δικαιοσύνη δεν ενδιαφέρθηκε πραγματικά για την τιμωρία των ενόχων της δολοφονίας. Η Αστυνομία συνέλαβε ορισμένα από τα μέλη της Πολιτοφυλακής Πατησίων - Γαλατσίου, οι οποίοι καταδικάστηκαν τον Ιούνη του 1945 και τον Ιούλη του 1946 και εκτελέστηκαν στις 21 Φλεβάρη του 1948, όχι για τη δολοφονία της Παπαδάκη (γι' αυτήν ομολόγησε μόνο ένας από τους 11, ο Βλάσης Μακαρώνας), αλλά συνολικά για «εγκλήματα» της Πολιτοφυλακής¹⁰.

Παράλληλα, η αστική Δικαιοσύνη δίκασε τον Ανδρικίδη επειδή διέταξε την εκτέλεση των υπαίτιων της δολοφονίας Παπαδάκη. Ο Ανδρικίδης μάλιστα θα καταδικαζόταν σε θάνατο, αν δεν υπήρχε η κατάθεση του Δημήτρη Μυράτ, που υποστήριξε ότι χωρίς την παρέμβαση του Ανδρικίδη θα είχαν χάσει τη ζωή τους και άλλοι αθώοι. Επειτα από αυτό, ο Ανδρικίδης καταδικάστηκε σε ισόβια¹¹.

Η δολοφονία τότε και σήμερα

Η υπόθεση της δολοφονίας της Ελένης Παπαδάκη προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα αναφορικά με την περίοδο του Δεκέμβρη, αλλά και με αντίστοιχες περιόδους, όποτε στο προσκήνιο της Ιστορίας μπαίνουν με τους αγώνες τους ευρύτερες εργατικές και λαϊκές μάζες, δίνοντας έναν αγώνα ζωής ή θανάτου με τους εκμεταλλευτές τους.

Σε τέτοιες περιόδους, από την Παρισινή Κομμούνα έως και σήμερα, η ταχεία ριζοσπαστικοποίηση πολιτικά ανώριμων μαζών μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε πράξεις που δεν εξυπηρετούν τους σκοπούς και τις επιδιώξεις του οργανωμένου μαζικού εργατικού κινήματος, που πολύ περισσότερο στρέφονται τελικά εναντίον του. Πόσο μάλλον, αφού σε συνθήκες όξυνσης της ταξικής πάλης, οι χαφιέδες και οι προβοκάτορες της αστικής εξουσίας προσπαθούν να παρασύρουν τις ανώριμες μάζες σε τέτοια «παραστρατήματα», όταν δεν τα στήνουν οι ίδιοι, προκειμένου να συκοφαντήσουν τη λαϊκή επαναστατική βία συνολικά, να συσπειρώσουν το στρατόπεδο της αντεπανάστασης, να αποκόψουν ταλαντευόμενα στρώματα ή και συμμάχους από το στρατόπεδο της επανάστασης ή ακόμα και να προξενήσουν ρήγματα στο εσωτερικό του.

Παρόμοιους σκοπούς εξυπηρετούν και οι σημερινοί απολογητές της αστικής εξουσίας. Δεν τους ενδιαφέρουν τα ιστορικά γεγονότα της δολοφονίας της Παπαδάκη, απλά αξιοποιούν το δεδομένο ταλέντο και τη δολοφονία της για να συκοφαντήσουν το εργατικό - λαϊκό κίνημα της περιόδου και ειδικά την πολιτική του πρωτοπορία, το ΚΚΕ.

Τότε όπως και σήμερα θέλουν να ταυτίσουν τη μαζική λαϊκή αμφισβήτηση της αστικής νομιμότητας με τη δράση των εγκληματικών συμμοριών. Υπερασπίζονται την Παπαδάκη για να αποκρύψουν ότι υπερασπίζονται την αστική εξουσία, που είναι συνώνυμη της βίας και της εκμετάλλευσης της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού τόσο σε περιόδους «κοινωνικής ειρήνης», όσο και σε αυτές του ταξικού πολέμου. Νομίζουν ότι με αυτά τα τερτίπια θα αποφύγουν τη νέα επαναστατική ανάταση του κινήματος.

Γι' αυτό ακριβώς η διαρκής και επίμονη αποκάλυψη των χαλκεύσεων της αστικής τάξης και των δημοσιολόγων της και ταυτόχρονα η γνώση και η υπεράσπιση της ιστορικής αλήθειας αποτελούν ένα από τα απαραίτητα όπλα της σύγχρονης εργατικής - λαϊκής πάλης.

Παραπομπές

1. Πολύβιος Μαρσάν, «Ελένη Παπαδάκη. Μια φωτεινή θεατρική πορεία με απροσδόκητο τέλος», Εκδόσεις «Καστανιώτης», Αθήνα 2001, σελ. 347, 349.

2. Βασίλης Γ. Μπαρτζιώτας, «Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1979, σελ. 403.

3. Πολύβιος Μαρσάν, «Ελένη Παπαδάκη. Μια φωτεινή θεατρική πορεία με απροσδόκητο τέλος», Εκδόσεις «Καστανιώτης», Αθήνα 2001, σελ. 344 - 345.

4. Νίκος Ανδρικίδης, «28 χρόνια στα κάτεργα κρατούμενος για ελευθερία, δημοκρατία και σοσιαλισμό (1936-1964)», Εκδόσεις Β. Γιαννίκου - Β. Κάλδη, Αθήνα 1998, σελ. 91 - 93.

5. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1986, σελ. 211 - 212.

6. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2015, σελ. 228.

7. Δημήτρης Σέρβος, «Οι Αγγλοι και οι συνέπειες της συνθηκολόγησης για το λαϊκό κίνημα», «Ριζοσπάστης», 12 Φλεβάρη 1998.

8. Αναλυτικές αποδείξεις για τα χαλκευμένα στοιχεία που περιείχε η έκθεση Σιτρίν βρίσκονται στο «Το Ελληνικό Κατύν», Εκδοση της ΚΟΑ του ΚΚΕ - Εκδοτικός Οργανισμός «Ρήγας», Αθήνα 1945.

9. Ο Μανώλης Κασιμάτης είναι φωτογράφος που έχει επιμεληθεί την έκδοση «Φωτογραφίζοντας το Δεκέμβρη», τομ. Ι & ΙΙ, Πολιτιστική Εταιρεία «ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΟΝΤΑΣ», Αθήνα 2008.

10. «Η εκτέλεσις 20 καταδίκων», «Ελευθερία», 22 Φλεβάρη 1948.

11. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2015, σελ. 228.

Κώστας Σκολαρίκος (μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ)

Ριζοσπάστης