Όνειρα και εφιάλτες

Η Αύρα Κανταρτζή, μια Ελληνίδα επιστήμονας της διασποράς, προσκαλεσμένη στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Μίτσιγκαν στη δεκαετία του '80, είχε ζήσει με την οικογένειά της ένα χρόνο στο Λάνσινγκ.

***

Το Λάνσινγκ, η πρωτεύουσα της Πολιτείας του Μίτσιγκαν είναι μια πόλη 140 χιλιάδων ψυχών, που κατοικείται στη συντριπτική πλειοψηφία από πανεπιστημιακούς και υπαλλήλους των διοικητικών υπηρεσιών. Από την έξοδο του αεροδρομίου μπαίνεις αμέσως στο κλίμα μιας κλασικής επαρχιακής αμερικάνικης πόλης. Περνάς χωρίς καν να το αντιληφθείς από τους αυτοκινητόδρομους δίπλα στα χωράφια καλαμποκιού, στους τετραγωνισμένους δρόμους της πόλης με τα φαστφουντάδικα, τα πελώρια καταστήματα, τις αναρίθμητες τράπεζες και εκκλησίες όλων των δογμάτων και αιρέσεων. Δυο, δυο, τρεις, τρεις, η μία δίπλα στην άλλη, πανταχού παρούσες, οι εκκλησίες γειτονεύουν με πολυτελείς βίλες, πολυκατοικίες, ή άθλια λυόμενα. Κάπου, κάπου υπάρχει και καμιά συναγωγή.

Στις ΗΠΑ είσαι καλοδεχούμενος αρκεί να πιστεύεις σε κάτι, ακόμα και στο διάβολο. Γίνεσαι περιθωριακός από τη στιγμή που δεν μπαίνεις στο μαντρί, είσαι ανεξάρτητος, κοσμικός, άθεος. Τότε είσαι «η προσωποποίηση του Κακού».

Η Αύρα έκανε ενδιαφέρουσα ερευνητική δουλειά στο Πανεπιστήμιο, απόκτησε πολύτιμη επιστημονική πρακτική και θεωρητική εμπειρία. Ο σύντροφός της βρήκε την ευκαιρία να ερευνήσει, στην υπερμοντέρνα βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου, τα στοιχεία που τον ενδιέφεραν για το αμερικάνικο εμφύλιο πόλεμο. Ηταν θαυμάσια οργανωμένη ηλεκτρονικά η βιβλιοθήκη και τους γοήτευσε με τις δυνατότητες που παρείχε για έρευνα σε βάθος με φοβερό κέρδος χρόνου κι απεριόριστες πηγές γνώσης. Εκείνη την εποχή οι υπολογιστές μόλις άρχιζαν δειλά - δειλά να εξαπλώνονται στην Ευρώπη. Τα παιδιά επωφελήθηκαν να μάθουν αγγλικά και να γνωρίσουν άλλους τόπους κι άλλους ανθρώπους. Η παραμονή στην Πολιτεία του Μίτσιγκαν είχε το επιπλέον πλεονέκτημα να αποκτήσουν όλοι τους σωστή προφορά, την προφορά των εκφωνητών της τηλεόρασης, κατανοητή από την πλειοψηφία των αγγλόφωνων.

Εκαναν ενδιαφέρουσες γνωριμίες με ντόπιους και ξένους. Τα εργαστήρια δούλευαν με μια συντριπτική πλειοψηφία αλλοδαπών, ιδιαίτερα μεταδιδακτορικού επιπέδου. Επιστήμονες που είχαν αποφοιτήσει στις χώρες τους, αποτελούσαν την κινητήρια δύναμη των εργαστηρίων, αμειβόμενοι δυο και τρεις φορές λιγότερο από τους ντόπιους συναδέλφους τους.

Η υπερμοντέρνα τεχνολογία, οι οικονομικές δυνατότητες των εργαστηρίων, η πείρα της χώρας στον τομέα και η αίγλη που τους περιέβαλε μετά την επιστροφή στην πατρίδα τους, τραβούσε σα μαγνήτης στις ΗΠΑ τα καλύτερα μυαλά της υφηλίου. Και καθώς έπρεπε να επωφεληθούν όσο το δυνατόν περισσότερο στο διάστημα της παραμονής τους, δούλευαν εξαντλητικά. Αλίμονο αν επέστρεφαν στην πατρίδα τους χωρίς επιστημονικές δημοσιεύσεις.

-- Δε μας μένει παρά μόνο να κάνουμε χαρακίρι, αστειεύονταν οι Γιαπωνέζοι φίλοι του ζευγαριού.

Οι δυνατότητες που παρέχουν τα ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια προτρέπουν τους πιο λαμπρούς επιστήμονες να παραμείνουν στις ΗΠΑ και να συμβάλουν τα μέγιστα στην πρόοδο της χώρας. Χρόνια αργότερα, συνάδελφοι της Αύρας θα εκφράζαν το παράπονο ότι οι ΗΠΑ έχουν γεμίσει από Κινέζους και η έρευνα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό απ' αυτούς. Στην αφελή ερώτησή της γιατί προτιμώνται οι αλλοδαποί στα εργαστήρια τη στιγμή που τόσοι Αμερικάνοι επιστήμονες παραμένουν άνεργοι, έδωσαν την ειλικρινή, αποστομωτική απάντηση.

-- Μα αυτοί πληρώνονται με ένα κομμάτι ψωμί αντί για μισθό.

Στο Λάνσιγκ είχαν δημιουργήσει σχέσεις και με αρκετούς ντόπιους. Πιο συγκεκριμένα με Αμερικάνους από διάφορες περιοχές γιατί οι ντόπιοι ήταν μειοψηφία. Το ερευνητικό σύστημα στις ΗΠΑ παρέχει ελάχιστες δυνατότητες για μόνιμη θέση εργασίας. Η πλειοψηφία των ερευνητών εργάζεται με σύμβαση ορισμένου χρόνου. Οταν δεν κατορθώνει κάποιος να την ανανεώσει στην ίδια περιοχή, κάτι που συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις, αναγκάζεται να μετακινείται από τη μια άκρη των ΗΠΑ στην άλλη, συχνά σε αποστάσεις πολύ μεγαλύτερες από μια χώρα της Ευρώπης στην άλλη. Αν μπορεί η οικογένεια ν' ακολουθήσει, πωλούν το σπίτι, φορτώνουν τα πράγματα και βρίσκονται από τη Νέα Υόρκη στο Σιάτλ και από το Ντένβερ στην Ατλάντα. Διαφορετικά, η οικογένεια μένει πίσω και περνούν τη ζωή τους στο πήγαινε - έλα. Οι αγοραπωλησίες σπιτιών στις ΗΠΑ είναι τόσο συχνές και απλές που αφήνουν έκθαμβους τους ξένους. Ο ερευνητής και ο κάθε πολίτης ο οποίος παίρνει μετάθεση ή μια απλή προαγωγή, θεωρεί αναγκαίο ν' αλλάξει συνοικία. Δεν είναι απλά θέμα ποιότητας ζωής αλλά γοήτρου και εξέλιξης. Τα πάντα συνυπολογίζονται στο βιογραφικό του. Πουλά λοιπόν το παλιό σπίτι, εγκαταλείπει μια υποβαθμισμένη γειτονιά ή μετακομίζει σε μια ανώτερη κοινωνικά περιοχή. Συνήθως χρεώνεται με μεγάλη ευκολία, ο περίγυρος κι οι Τράπεζες κάνουν τα πάντα γι' αυτό. Χρόνια αργότερα, στη μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση στις αρχές της 3ης χιλιετίας, αυτή η ταχτική θα γινόταν μπούμερανγκ και θα οδηγούσε στην απελπισία πολλές οικογένειες και στο δρόμο αναρίθμητα νοικοκυριά.

Πολλοί από τους Αμερικάνους που γνώρισε η οικογένεια Κανταρτζή ήταν ενδιαφέροντες άνθρωποι και δημιούργησαν κοινωνικές σχέσεις μαζί τους. Εξ άλλου, ο κόσμος στο Μίτσιγκαν είναι γενικά συμπαθητικός και η πολιτεία θεωρείται από τις πιο προοδευτικές. Ηταν από τις πρώτες που κατάργησαν τη θανατική ποινή. Οσο τα θέματα περιορίζονταν στην επιστήμη και στην καθημερινή ζωή, οι συζητήσεις ήταν ενδιαφέρουσες. Περήφανοι για τα τεχνολογικά επιτεύγματα της χώρας τους, είχαν σαφή αντίληψη για πολλά από τα κοινωνικά προβλήματα. Η αδυναμία των παντρεμένων γυναικών με παιδιά να ακολουθήσουν πανεπιστημιακή καριέρα αν δε διέθεταν υψηλά οικονομικά εισοδήματα ερχόταν πολύ συχνά στην κουβέντα. Ενώ οι ανύπαντρες νεαρές ερευνήτριες ήταν αρκετές στο Πανεπιστήμιο και το διοικητικό προσωπικό αποτελούνταν κατά πλειοψηφία από γυναίκες, γυναίκες σε υπεύθυνες θέσεις υπήρχαν ελάχιστες, κατά κανόνα ανύπαντρες, χωρισμένες και εν πάση περιπτώσει χωρίς παιδιά. Ορισμένες γυναίκες με μεγάλη οικονομική ευχέρεια που δεν είχαν πρόβλημα ποιος θα τους μεγαλώσει τα παιδιά, ανέβαιναν στην ιεραρχία. Βρεφονηπιακοί σταθμοί και σχολεία εξαιρετικών προδιαγραφών υπάρχουν παντού, αλλά είναι απρόσιτα για τα οικονομικά ενός απλού ερευνητή. Η γυναίκα του Διευθυντή του εργαστηρίου της Αύρας, συνομήλική του, είχε κάνει τις ίδιες λαμπρές σπουδές με το σύντροφό της, αλλά τώρα ασχολούνταν με τα οικιακά και τα τρία τους παιδιά. Η πιο στενή συνεργάτης της Αύρας ήταν χωρισμένη χωρίς παιδιά και η βοηθός τους, εγκατέλειψε τις σπουδές για να αποκτήσει οικογένεια. Επανήλθε στο Πανεπιστήμιο στα σαράντα πέντε της, αφού ενηλικιώθηκε και το πέμπτο της παιδί.

Οταν η συζήτηση στρεφόταν στις προοπτικές για το μέλλον, η άγνοια των περισσότερων συνομιλητών για τη ζωή στις εκτός ΗΠΑ χώρες και η πεποίθηση ότι το Αμερικάνικο σύστημα, με τα όποια ελαττώματ τού αναγνώριζαν, ήταν το ανώτερο, το μοναδικό δημοκρατικό και προοδευτικό πολίτευμα, έδειχνε το μέγεθος της πλύσης εγκεφάλου που είχαν υποστεί αυτοί οι άνθρωποι, την έλλειψη πλατιάς μόρφωσης και κρίσης και την αλαζονεία ενός ολόκληρου λαού. Η πλειοψηφία των μορφωμένων ανθρώπων στις ΗΠΑ είναι εξαιρετικά ειδικευμένοι στον τομέα τους αλλά έχουν πλήρη άγνοια όλων των υπολοίπων. Δε γνωρίζουν ξένες γλώσσες, τι να τις κάνουν αφού η δική τους επιβλήθηκε παγκόσμια, γεωγραφία, γιατί να παν αλλού αφού η χώρα τους είναι μεγάλη, όμορφη και δυνατή, δε γνωρίζουν ιστορία ακόμα και τη δική τους. Η λογοτεχνία και οι τέχνες ενδιαφέρουν μια μικρή μειοψηφία.

Οταν το 'φερνε η κουβέντα, η Αύρα και ο άντρας της προσπαθούσαν να δώσουν μερικά παραδείγματα από ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα από τη ζωή στη Γαλλία που την ήξεραν καλά. Φυσικά πάρα πολλά προβλήματα υπήρχαν στη Γαλλία και οι δυνατότητες για βελτίωση ήταν πολύ μεγάλες. Οι προεκλογικές υποσχέσεις του σοσιαλιστικού κόμματος και τα πρώτα χρόνια της κυβέρνησης Φρανσουά Μιτεράν στη Γαλλία, έδιναν ελπίδες για μεγάλη κοινωνική πρόοδο. Με μεγάλη λύπη είδαν μετά την επιστροφή τους από τις ΗΠΑ ότι η δεξιά φιλελεύθερη στροφή του γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος ήταν φοβερή. Ηταν η εποχή που ο φιλελευθερισμός έπαιρνε την ανιούσα, το αμερικάνικο σύστημα εμφανιζόταν σαν παραδείγματα επιτυχίας προς μίμηση. Με φοβερές διαστρεβλώσεις της αλήθειας, παραπλανήθηκε ο γαλλικός λαός για να δεχτεί τις αποκρατικοποιήσεις και τα μέτρα λιτότητας. Ο Ριγκανισμός και ο Θατσερισμός προτάθηκαν σα λύση κάθε προβλήματος και ο αμερικάνικος τρόπος ζωής ο στόχος που έπρεπε να πετύχουν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες.

Θα περνούσε πολύ νερό κάτω από τις γέφυρες του Σηκουάνα πριν η γαλλική και η παγκόσμια κοινή γνώμη ξυπνήσει από το λήθαργο και αντιληφθεί ότι το όνειρο του φιλελευθερισμού ήταν ένας παγκόσμιος εφιάλτης. Η ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων, ο διαμελισμός των λαϊκών δημοκρατών, ο επεκτατισμός και οι αιματηρές επεμβάσεις στη Γιουγκοσλαβία, τα γεγονότα της 11ης του Σεπτέμβρη, τα επακόλουθα αντιτρομοκρατικά μέτρα που έκλεισαν την υφήλιο σ' ένα ηλεκτρονικό συρματόπλεγμα, το δόγμα των προληπτικών πολέμων, ο Πόλεμος στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις, οι επισιτιστικές γεωστρατηγικές, οικολογικές, κοινωνικές, οικονομικές κρίσεις, οδήγησαν τον κόσμο ολόκληρο στο χείλος του γκρεμού. Αλλά στη δεκαετία του '80, η νοοτροπία κοπαδιού που είχε έντεχνα δημιουργηθεί από το πολιτικό σύστημα, τα ΜΜΕ που περνούσαν καλπάζοντας στα χέρια της αντίδρασης και των μεγιστάνων του πλούτου, από την Ευρωπαϊκή Ενωση και την παγκόσμια συγκυρία, είχε οδηγήσει τους λαούς στο μαντρί του δικομματισμού, άβουλους και αποπροσανατολισμένους. Επιτεύγματα αγώνων δεκαετιών των λαϊκών κινημάτων εξανεμίστηκαν με τις ιδιωτικοποιήσεις, τα φοβερά μέτρα λιτότητας και καταστολής. Τα ψιχία που απαιτούσαν οι άστεγοι, άνεργοι, χαμηλόμισθοι και λιμοκτονούντες συνταξιούχοι κινδύνευαν να τινάξουν τις ευημερούσες δυτικές οικονομίες στον αέρα, ισχυρίζονταν ξετσίπωτα σοβαροί οικονομολόγοι, κυβερνήσεις και φετφάδες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Τα ταμεία που ήταν «άδεια» για την οποιαδήποτε κοινωνική παροχή, «ως διά μαγείας» ξεχείλισαν από λίρες Αγγλίας, ευρώ και δολάρια όταν αποφάσισαν να στηρίξουν το τραπεζικό σύστημα και να χαρίσουν τρισεκατομμύρια στους υπεύθυνους για την καταλήστευση των οικονομικών του κοσμάκη.

Τα επιτεύγματα λαϊκών αγώνων ενός αιώνα είχαν σαν αποτέλεσμα στις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα να υπάρχει στη Γαλλία ένα κοινωνικό σύστημα δωρεάν Παιδείας, ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και παροχών ιδιαίτερα στον τομέα της μητρότητας που απείχε έτη φωτός από το αμερικάνικο σύστημα.

Ηταν ενήμεροι οι Αμερικάνοι φίλοι της Αύρας για τους καθημερινούς θανάτους ασθενών που δε γίνονταν δεκτοί στα νοσοκομεία λόγω έλλειψης ασφαλιστικής κάλυψης. Ορισμένα μέσα παρουσίαζαν σε ταχτικά διαστήματα ρεπορτάζ για το θέμα. Γνώριζαν όλοι για τις ελάχιστες ημέρες άδειας τοκετού και μητρότητας που προβλεπόταν και όλοι τους είχαν συναντήσει τις λεχώνες με το απλανές βλέμμα, που επέστρεφαν κουρέλια στη δουλειά τους λίγες ημέρες μετά τον τοκετό, συχνά να νανουρίζουν το μωρό στο καροτσάκι δίπλα στο γραφείο τους. Αυτό που δεν ήθελαν να δεχτούν οι Αμερικάνοι συνομιλητές τους ήταν ότι υπάρχουν λύσεις διαφορετικές και ότι ορισμένες εφαρμόζονταν σε χώρες της Ευρώπης.

-- Αδύνατο, έλεγαν κάθε φορά που το ζευγάρι τους παρουσίαζε συγκεκριμένα στοιχεία για τις άδειες εγκυμοσύνης και τοκετού στη Γαλλία, για το κρατικό σύστημα Υγείας, για τους βρεφονηπιακούς σταθμούς, για τις δωρεάν εκπαίδευση από το νηπιαγωγείο μέχρι τα πανεπιστήμια.

-- Λέτε ψέματα. Αν ήταν δυνατόν, πρώτοι εμείς που έχουμε το καλύτερο σύστημα στον κόσμο, θα το είχαμε εφαρμόσει.

Σε μερικές περιπτώσεις που επέμεινε η Αύρα, το αποτέλεσμα ήταν να σηκωθούν κι να φύγουν οι καλεσμένοι άρον, άρον και να της πουν καθαρά ή συγκαλυμμένα, ότι δε σηκώνουν κοροϊδία και δε δέχονται την ανατρεπτική προπαγάνδα. Φυσικά δεν υπήρχε περίπτωση συζήτησης για τις κοινωνικές συνθήκες ζωής στις σοσιαλιστικές χώρες. Σε οποιαδήποτε τέτοια νύξη, ο συνομιλητής θεωρούνταν πράκτορας των Ρώσων και η συζήτηση τελείωνε πριν αρχίσει.

(Διασκευή από το μυθιστόρημα της Κυριακής Γεροζήση «Αναδρομή στο χώρο και το χρόνο» Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2005. Δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη της 18/1/2009)

Η Κυριακή Γεροζήση γεννήθηκε στη Λάρισα. Μετά το Γυμνάσιο εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου απόκτησε το πτυχίο του Χημικού. Κατά τη διάρκεια της χούντας εργάστηκε σε βιομηχανίες τροφίμων, ποτών και φαρμάκων. Για μικρά χρονικά διαστήματα συμμετείχε σε επιστημονικά ερευνητικά προγράμματα στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, συνεχίζοντας ταυτόχρονα σπουδές στο Φυσιογνωστικό τμήμα της Φυσικομαθηματικής σχολής. Το 1973 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, εργάστηκε ερευνητικά στο Ινστιτούτο Παστέρ, στο College de France, στο έβδομο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, απόκτησε μεταπτυχιακό δίπλωμα Προχωρημένων σπουδών τη Βιοχημεία - DEA, Διδακτορικό τρίτου κύκλου και το κρατικό διδακτορικό δίπλωμα στις θετικές επιστήμες (Doctorat d' etat es Sciences, από το έβδομο Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Από το 1981 έχει μόνιμη ερευνητική θέση στο Κρατικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Ερευνας (INSERM) Γαλλίας. Μεταδιδακτορικά, για ερευνητικούς σκοπούς εργάστηκε στις ΗΠΑ περίπου ενάμισι χρόνο (Bethesda-Maryland, Lansing-Michigan) και στην Ελλάδα, περίπου τρία χρόνια (Ηράκλειο Κρήτης, Αθήνα). Δίδαξε περιστασιακά Βιοχημεία, από το 1996 ως το 2000, στην Ιατρική σχολή του πανεπιστημίου της Λάρισας. Συνεργάζεται με τα Πανεπιστήμια της Αθήνας και των Ιωαννίνων στην έρευνα και την εκπαίδευση. Είναι εμπειρογνώμονας στην επιτροπή Ευρωπαϊκής Ενωσης για την έγκριση επιστημονικών προγραμμάτων. Εχει παρουσιάσει πάνω από 160 ανακοινώσεις σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια, έχει δημοσιεύσει περίπου 60 άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και βιβλία, δύο μυθιστορήματα, το «Αναδρομή στο χώρο και το χρόνο» και «Νέα Υόρκη, Παρίσι Βαγδάτη» Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», καθώς και διηγήματα στον Ελληνικό και Κυπριακό Τύπο.