Έξι κορυφαία γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία του ΚΚΕ στη μεταβαρκιζιανή Ελλάδα

Η εργασία αυτή δεν θα μπει στον (εύκολο, άλλωστε) πειρασμό να προσθέσει τις επικρίσεις της για τη Συμφωνία της Βάρκιζας στις αμέτρητες εκείνες που για μισό και πλέον αιώνα τώρα στηλιτεύουν (εκ του ασφαλούς, οι περισσότερες) το «Μεγάλο Λάθος».
Ούτε θα προσκομίσει νέα στοιχεία —αναξέοντας μνήμες και πληγές— για να αποδείξει το αυταπόδεικτο: Ότι, δηλαδή, η «Συμφωνία ειρήνευσης» που υπογράφτηκε στη Βάρκιζα υπήρξε η χειρίστη δυνατή κατάληξη του ΕΑΜικού Κινήματος. Άλλωστε, —με εξαίρεση, ίσως, τη «συμφωνία ειρήνης» που υπέγραψε κατά την αρχαιότητα ο Ανταλκίδας με το Μεγάλο Βασιλέα— καμιά άλλη συμφωνία στην ελληνική ιστορία δεν έχει υποστεί τόσο αμείλικτη κριτική, —όχι μόνο από τα θύματά της, αλλά και από τους θύτες της.

Ακόμη και ο επικεφαλής της Κυβερνητικής Αντιπροσωπείας, ο Ιω. Σοφιανόπουλος, ο οποίος τον Φεβρουάριο του 1945 αποκαλούσε στη Βάρκιζα τους «αγωνιστές του Δεκέμβρη», «στασιαστές», ένα χρόνο αργότερα δήλωνε: «Αν ήξερα ότι τα τιμημένα όπλα του ΕΛΑΣ, με τα οποία ο Λαός μας αντιστάθηκε στον κατακτητή, θα τα έδινε το κράτος στους χίτες, δεν θα είχα υπογράψει ποτέ τη Συμφωνία της Βάρκιζας»1.

Όσο κι αν ήταν, όμως, η Βάρκιζα ένα σύμφωνο υποταγής χωρίς πόλεμο σ’  έναν νικητή χωρίς νίκη, όση μονομέρεια και αν τη διέκρινε, όσο απεχθής και ετεροβαρής και αν ήταν, όσες ασάφειες και αν περιείχε —επιδεκτικές παρερμηνειών από το νικητή— και όσο κι αν η διάκριση μεταξύ πολιτικού και κοινού αδικήματος άφηνε ακάλυπτους στις ορέξεις των νικητών δεκάδες χιλιάδες δημοκρατικούς πολίτες, —η Συμφωνία της Βάρκιζας υπήρξε μια επίσημη συμφωνία την οποία —όπως και όλες τις προηγούμενες— τίμησαν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ και ατίμασαν οι Άγγλοι και οι «Δημοκρατικές» ελληνικές κυβερνήσεις.

(…)Ακόμη και εκπρόσωποι της πιο συντηρητικής (αν όχι και αντιδραστικής) ιστοριογραφίας, δέχονται ότι τους πρώτους μήνες μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, —παρά τους άγριους διωγμούς των κομμουνιστών και ΕΑΜιτών— η Αριστερά (δηλαδή, το ΚΚΕ και ο Συνασπισμός του ΕΑΜ) τίμησε τις υπογραφές της και επέδειξε αξιοσημείωτη μετριοπάθεια.

(…)Η μετριοπάθεια και η νομιμοφροσύνη αυτή της Κομμουνιστικής (και μη) Αριστεράς την οποία ομολογούν και οι πιο άσπονδοι πολέμιοί της, καμιά ανταπόκριση δεν είχε από την άλλη πλευρά, η οποία είχε αποδυθεί σ’ ένα, χωρίς προηγούμενο, τρομοκρατικό όργιο σε ολόκληρη τη χώρα.

(…)Κοντολογίς: Η συμφωνία της Βάρκιζας δεν εφαρμόστηκε ποτέ από την πλευρά των Νικητών των Δεκεμβριανών. Την εφάρμοσε μονομερώς μόνο το ΕΑΜ (και το ΚΚΕ). Και οποιαδήποτε από τις μετακατοχικές κατοχικές κυβερνήσεις υπό τη γενική κατακραυγή, αποφάσιζε να εφαρμόσει υποτυπωδώς κάποια σημεία —έστω— της συμφωνίας, οι Άγγλοι της τραβούσαν το χαλί κάτω από τα πόδια.2 Έτσι, στη μεταβαρκιζιανή Ελλάδα δεν έμεινε τίποτε όρθιο. Ατιμάστηκαν κυβερνήσεις, βουλές, δικαιοσύνη, στρατός, αστυνομία, διπλωματική υπηρεσία, κράτος, διακηρύξεις, ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατικές και δικονομικές εγγυήσεις, —τα πάντα.

(…)Την πορεία του ΚΚΕ στη μεταβαρκιζιανή Ελλάδα σημάδεψαν έξι κορυφαία γεγονότα: 1) Η 11η Ολομέλεια, της οποίας οι εργασίες έγιναν από τις 5-10 Απριλίου 1945. 2) Η επιστροφή του Ν. Ζαχαριάδη από το Νταχάου στα τέλη Μαΐου 1945. 3) Η διαγραφή του Άρη βελουχιώτη από το ΚΚΕ και η τραγική αυτοκτονία του στις 16 Ιουνίου 1945. 4) Η 12η Ολομέλεια, της οποίας οι εργασίες έγιναν στις 25-27 Ιουνίου 1945. 5) Το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ που πραγματοποιήθηκε από την 1 έως τις 6 Οκτωβρίου 1945, και 6) Η 2η Ολομέλεια, η οποία συνήλθε την «αποφράδα» 12η Φεβρουαρίου 1946 —ένα χρόνο μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Με την 11η Ολομέλεια το ΚΚΕ αρχίζει να αναλύει κριτικά και αυτοκριτικά τα γεγονότα και τη δράση του, όχι, όμως, σε βαθμό που να οδηγήσει σε ποιοτικό άλμα την πολιτική του. Συνοψίζοντας τις εκτιμήσεις για την πολιτική του ΚΚΕ ο Γραμματέας του Γ. Σιάντος κατέληξε στο συμπέρασμα: «Είχαμε (κατά την Κατοχή) μια σωστή πολιτική, που μας σήκωσε στα μεσούρανα. Εσφαλμένη πολιτική γραμμή σε καμιά περίπτωση δεν (θα) μπορούσε να δημιουργήσει αυτό το τεράστιο κίνημα Αντίστασης. Στην εφαρμογή της, όμως, και στις πιο κρίσιμες καμπές, κάναμε σοβαρά λάθη. αριστερά και δεξιά. Αυτά μας εμπόδισαν να φτάσουμε στη μεταπολεμική περίοδο με περισσότερα ατού για λαϊκές λύσεις…».3 Η 11η Ολομέλεια, καταδίκασε τη στάση του Άρη Βελουχιώτη και τον διέγραψε από μέλος του ΚΚΕ επειδή αρνήθηκε να πειθαρχήσει στην κομματική γραμμή. Δυο μήνες αργότερα, δημοσιοποιήθηκε η διαγραφή του και από τον «Ριζοσπάστη».4

Η επιστροφή του Ν. Ζαχαριάδη στις 29 Μαΐου του 1945 στην Αθήνα, από τη φρίκη του Νταχάου, αναπτέρωσε το ηθικό όλων εκείνων των Λαϊκών Αγωνιστών, οι οποίοι ή κρύβονταν ή είχαν βγει σε μικροομάδες στα βουνά ή δεν είχαν παραδώσει τα όπλα τους, — πιστεύοντας ότι θα τα χρειαστούν πολύ σύντομα. Η μακρά παραμονή του Ν. Ζαχαριάδη έξω από την κομματική ζωή (Σεπτέμβριος 1936 - Μάιος 1945) τον είχε αποκόψει από τη ζωντανή πραγματικότητα, περιέβαλε, όμως, το πρόσωπό του μ’ έναν θρύλο: ήταν ο δεσμώτης ηγέτης, που, ελεύθερος πια, θα σφράγιζε τις εξελίξεις. Ο Ζαχαριάδης, όμως, από την πρώτη στιγμή που ξαναπροέδρευσε στο Πολιτικό Γραφείο —και προκειμένου να βγάλει το κόμμα από το τέλμα της ήττας— ενστερνίστηκε και υιοθέτησε για αρκετό χρόνο το πεντάπτυχο που είχε τότε εκπονήσει η ηγεσία του ΚΚΕ: Ησυχία - Ενότητα - Ομόνοια - Δουλειά - Ανόρθωση.

Με άλλα λόγια, ο Ν. Ζαχαριάδης αποδέχθηκε την αναγκαιότητα της Βάρκιζας και εδέησε να περάσουν αρκετά χρόνια, να υπάρξει και δεύτερη ήττα για να καταγγείλει τη συμφωνία εκείνη, όχι, απλώς, ως λαθεμένη αλλά ως προδοτική! Ακόμη και το Δεκέμβριο του 1948, ο Ν. Ζαχαριάδης έγραφε5: «Η ηρωική πάλη του λαού και του Στρατού του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και στον Πειραιά τέλειωσε με στρατιωτική ήττα που μας ανάγκασε να κάνουμε υποχώρηση. Αυτό εκφράστηκε στη συμφωνία της Βάρκιζας… Οι Βρεταννοί ήταν «εγγυητές» της συμφωνίας. Η συμφωνία της Βάρκιζας αποτελούσε μια υποχώρηση που θα μας επέτρεπε να ανασυντάξουμε τις δυνάμεις μας…».

Παράλληλα, όμως, ο Ζαχαριάδης, αντί να παρελθοντολογεί, α) εξόπλισε το κόμμα και το ΕΑΜικό Κίνημα με πολιτικό πρόγραμμα (12η Ολομέλεια, 7ο Συνέδριο), β) έβαλε ανοικτά το ζήτημα της αγγλικής κατοχής και έκανε λαϊκό αίτημα το σύνθημα «να φύγουν οι Άγγλοι από την Ελλάδα», γ) οργάνωσε την Αντίσταση του Λαού και του κόμματος κατά της λευκής τρομοκρατίας με τη Μαζική Λαϊκή Αυτοάμυνα, δ) στήριξε τους καταδιωκόμενους αγωνιστές, ε) αναζήτησε εξωτερική βοήθεια, στ) ακολούθησε μια πλατιά πολιτική συμμαχιών. Στην πράξη, δηλαδή, η πολιτική του αναιρούσε τους δυσμενείς όρους της Βάρκιζας — όσο και αν φραστικά τη θεωρούσε αναγκαία.

Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκαν και η 12η Ολομέλεια και το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ, αλλά και η 2η Ολομέλεια στις 12.2.1946: «Η Βάρκιζα ήταν αναγκαία υποχώρηση μετά την ήττα του Δεκέμβρη». Το καλοκαίρι του 1945 ο Ν. Ζαχαριάδης έγραφε: «Για μας η συμφωνία αυτή παραμένει βάση της πολιτικής μας»6. Και αυτή η αντίληψη διαπότισε την ηγεσία του ΚΚΕ, όχι μόνο μέχρι την επίσημη έναρξη του Εμφυλίου, αλλά μέχρι και το τέλος του. Και για να τελειώνουμε με το κεφάλαιο αυτό, αντιγράφουμε από τη σελ. 1910 της «Ιστορίας της Αντίστασης»: «…Ο Ζαχαριάδης μόλις γύρισε από το Νταχάου ζήτησε να εφαρμοστεί η Βάρκιζα και μάλιστα 100%. Η 12η Ολομέλεια (25-27.6.45) θεωρεί τη Βάρκιζα συμβιβασμό αναγκαίο και την περικλείνει κι αυτή στο γνωστό απόσπασμα της εισήγησης Ζαχαριάδη, ότι η γραμμή ήταν σωστή, τα λάθη και τα μικρολάθη αναπόφευκτα και όχι καθοριστικά. Η αποκήρυξη του Άρη Βελουχιώτη είναι βασικά υπόθεση πειθαρχίας στη Βάρκιζα. Το 7ο Συνέδριο (1-6.10.1945) θεώρησε επίσης τη Βάρκιζα απαραίτητο ελιγμό και στα υλικά του υπάρχει το αίτημα της εφαρμογής της…».

Την ίδια περίοδο δεκάδες χιλιάδες αγωνιστές αντιμετώπιζαν τους πιο άγριους διωγμούς και χιλιάδες άλλοι ή κρύβονταν ή είχαν πάρει τα βουνά σε ομάδες των 3, των 5 και των 10 ανδρών για να αποφύγουν την ατίμωση και το θάνατο. Διότι, φυσικά, εκατοντάδες και χιλιάδες αγωνιστές δεν είχαν «χωνέψει» και αποδεχθεί τη Βάρκιζα. Σε όλη τη χώρα υπήρχαν ΕΑΜίτες και ΕΛΑΣίτες (κομμουνιστές και μη) που δεν παρέδωσαν, που δεν έστερξαν στον αφοπλισμό και στον εξευτελισμό και που ανέμεναν κρυμμένοι ή στα βουνά τις εξελίξεις. Η Κρήτη, η Σάμος, η Κεφαλλονιά, η Εύβοια, η Στερεά, η Θεσσαλία και η Μακεδονία ήταν γεμάτη από παρόμοιες μικροομάδες καθόλη τη μεταβαρκιζιανή περίοδο.

Γιατί, βεβαίως, εμφύλιος υπήρχε. Μόνο που οι εχθροπραξίες ήταν μονομερείς: Τις διενεργούσε η Αντίδραση και τις υφίστατο ο ΕΑΜικός κόσμος.

Παραπομπές:

1. Βλέπε: «Οι πραγματικές αιτίες τον ελληνικού δράματος», —καταγγελία του ΕΑΜ στην Επιτροπή του ΟΗΕ— Αθήνα Ιανουάριος 1947, σελ. 8.

2. Επειδή η κυβέρνηση Πλαστήρα έδειξε διάθεση να σεβαστεί στοιχειωδώς κάποιες από τις διατάξεις της Συμφωνίας, οι Άγγλοι, για να τον υποχρεώσουν σε παραίτηση, έδωσαν στον Τύπο επιστολή του, από το 1941, στην οποία υποστήριζε ότι «η Εξακολούθησις της αντιστάσεως εναντίον των Γερμανών θα ήταν ανωφελής». Βλέπε και Στ. Σαράφη «Μετά τη Βάρκιζα», σελ. 28.

3. Βλέπε: ΚΚΕ – Επίσημα Κείμενα, Τόμος Ε΄,σελ. 425.

4. Βλέπε: «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», τόμος Α΄, σελ. 517.

5. Άρθρο του Ν. Ζαχαριάδη στο περιοδικό του Γραφείου Πληροφοριών στις 15.12.1948.

6. Βλέπε: «Ιστορία της Αντίστασης», σελ. 1911.

• Απόσπασμα από το βιβλίο του Χρήστου Θεοχαράτου: «Χαρίλαος Φλωράκης και λαϊκό κίνημα (Λόγος αναιρετικός), τόμος Α΄ Τα επικά χρόνια», Εκδόσεις Τυποεκδοτική ΑΕ, Αθήνα 2001.