Η 9η Μάη 1945 στο λόγο της λαϊκής διανόησης

Η 9η Μάη 1945, άμεσα συνδεδεμένη με την 1η Μάη 1945, που η ιστορική μνήμη έχει καταγράψει ως την ημέρα που η κόκκινη σημαία, το σύμβολο της Οχτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, υψώθηκε στο Ράιχσταγκ, δεν ήταν δυνατό να μην αποτυπωθεί και στα έργα λογοτεχνών και ποιητών. Γενικότερα, η λαϊκή διανόηση είναι παρούσα, είτε έμπρακτα είτε με το δημόσιο λόγο της, σε όλες τις ταξικές στρατιωτικές και πολιτικές συγκρούσεις της δεκαετίας 1940 - 1950.

Πιο συγκεκριμένα, με την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου και κατόπιν του κομματικού καλέσματος περί συμμετοχής σε αυτόν, λογοτέχνες μέλη του κόμματος και υποστηρικτές του στρατεύονται ή εμψυχώνουν τον πληθυσμό. Συγχρόνως, σε μια σειρά άρθρα υπονοείται η αναγκαιότητα ενός αντιφασιστικού αγώνα και στο εσωτερικό της χώρας. Συντάκτες αυτών των άρθρων (Γ. Κορδάτος, Δ. Μέξης), υπό την κυβερνητική εντολή «αποσπαρτακοποίησης των λογοτεχνικών εντύπων» συλλαμβάνονται.¹  

Στη συνέχεια, στο διάστημα της Κατοχής, λαϊκοί διανοούμενοι πρωτοστατούν στο ΕΑΜ Λογοτεχνών, βρίσκονται στο βουνό ένοπλοι, παράγουν προπαγανδιστικό υλικό και αρκετοί φυλακίζονται ακόμη και στο Χαϊδάρι ως μελλοθάνατοι (Θ. Κορνάρος, Γ. Λαμπρινός). Στις μέρες της Απελευθέρωσης, επιδιώκεται από τη λαϊκή διανόηση η «πλατιά ενότητα» και με ένα τμήμα της αστικής διανόησης, συνειδητοποιείται όμως και το γεγονός ότι τίθεται πλέον το ζήτημα της εξουσίας. Στη διάρκεια του ηρωικού Δεκέμβρη '44 διανοούμενοι πολεμούν στο πλευρό του ΕΛΑΣ ή διώκονται (Κ. Πολίτης), ενώ μετά τη Βάρκιζα καταγγέλλονται η λευκή τρομοκρατία και οι τότε αστικές κυβερνήσεις. 

Στη συνέχεια, όσο κλιμακώνεται η δράση του ΔΣΕ, κάποιοι τον ακολουθούν (Δ. Χατζής, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Γ. Λαμπρινός), ενώ οι παραμένοντες στην Αθήνα αγωνίζονται να προφυλαχθούν και να εκπληρώσουν συνάμα τα καθοριζόμενα κομματικά καθήκοντα. Στο πλαίσιο όλης αυτής τη δραστηριότητας, η 9 Μάη, η προηγούμενη είσοδος των σοβιετικών στρατευμάτων στο Βερολίνο, η ύψωση της κόκκινης σημαίας στο Ράιχσταγκ, η συνολική δραστηριότητα της ΕΣΣΔ στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η νοηματοδότησή της στις μεταπολεμικές συνθήκες και εν γένει η ερμηνεία της περιέχονται ήδη από το πρώτο μεταπολεμικό διάστημα ή και νωρίτερα σε μια σειρά άρθρα, σχόλια, ομιλίες, πεζά, ποιήματα ή μεταφράσεις και αναδημοσιεύσεις έργων της σοβιετικής λογοτεχνίας.

«Οι γειτονιές του κόσμου»

"Οι γειτονιές του κόσμου" στο «Ριζοσπάστη»

Πρώτιστα, αποδεικνύεται η βαρύτητα της γερμανοσοβιετικής αναμέτρησης στη νικηφόρα έκβαση του πολέμου. Αναλυτικότερα, καταγράφονται οι κορυφώσεις του πολέμου: Στάλινγκραντ, Λένινγκραντ, Μόσχα, Κουρσκ, γνωστοποιούνται περιστατικά από όλο το φάσμα των επιχειρήσεων (μάχες, σαμποτάζ, αντικατασκοπεία, υπεράσπιση των πόλεων, πολεμική βιομηχανία, γυναικεία συμμετοχή), δημοσιεύονται τα διαθέσιμα αριθμητικά δεδομένα (αντίπαλες δυνάμεις, απώλειές τους σε ανθρώπινο δυναμικό και υλικό, θύματα της ΕΣΣΔ, καταστροφές στη σοβιετική επικράτεια) και επισημαίνεται ο διττός αντίκτυπος των σοβιετικών επιτευγμάτων στον υπόλοιπο κόσμο, δηλαδή η ώθηση στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των υπό κατοχή λαών και η αποθάρρυνση των Γερμανών.

Προς επίτευξη όλων των παραπάνω και προς απόκτηση μιας κατά το δυνατόν πληρέστερης εικόνας αναπτύσσεται ένας πρόσθετος σχεδιασμός. Δημοσιεύονται σε συνέχειες, στον «Ριζοσπάστη», στην «Ελεύθερη Ελλάδα» και στα «Ελεύθερα Γράμματα»² μια σειρά σοβιετικά διηγήματα («Στα μετόπισθεν του εχθρού», «Η Νέα Φρουρά», «Γκεπεού κατά Γκεστάπο», «Οι νικητές», «Αγώνες τιτάνων στις φλεγόμενες στέπες», «Η πολιορκία του Λένινγκραντ»). Ανατυπώνονται φωτογραφικά στιγμιότυπα από το σοβιετικό μέτωπο και σκίτσα από το διεθνή Τύπο, ακόμη και αγγλικές εφημερίδες, σε ένα από τα οποία ο Στάλιν μεγαλόσωμος κυνηγά τον Χίτλερ και ακολουθούν οι υπόλοιποι ηγέτες του αντιφασιστικού συνασπισμού. Προωθούνται ακόμη σοβιετικά κινηματογραφικά έργα («Ουράνιο τόξο», «Ζόγια», «Σοβιετικά νιάτα»), ενώ σε μια συμβολική ενέργεια, ο Νίκος Ζαχαριάδης παρευρίσκεται στην προβολή της ταινίας «Ουράνιο τόξο» και την επιδοκιμάζει κατά το κλείσιμό του στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. «Για παράδειγμα το Ουράνιο τόξο όταν το βλέπεις σου πιάνει πραγματικά την ψυχή ...φεύγεις από την παράσταση με μια εσωτερική απαίτηση να κάνεις κάτι».³

Ο Γιάννης Ρίτσος, επίσης, στο έργο του «Οι γειτονιές του κόσμου» αναπαριστά ποιητικά το άκουσμα της νίκης στο Στάλινγκραντ σε ένα στρατόπεδο αιχμαλώτων, στα ελληνικά βουνά και τις αθηναϊκές συνοικίες και αποδίδει τον φόβο των Γερμανών αξιωματικών, το αίσθημα δικαίωσης κρατουμένων και μελλοθανάτων, τον ενθουσιασμό των αγωνιζομένων και την ισχυροποίηση του ΕΛΑΣ: «Χτες βράδυ μετέδωσε ο σταθμός του Βερολίνου: "τα στρατεύματά μας εγκατέλειψαν το Στάλινγκραντ"... Τούτα τα αστέρια στην ανατολή... φωτεινά - τα βουνά, τα αξύριστα πρόσωπα, τα μάτια, προ παντός τα μάτια των φυλακισμένων, τα μάτια των σκοτωμένων... Ο Βαγγέλης που τον πηγαίνουν στον τόπο της εκτέλεσης... έμαθε για το Στάλινγκραντ και ο σύντροφος Βαγγέλης ξέρει να χαίρεται τη χαρά του κόσμου... Μα ο κ. Διοικητής δεν είναι σίγουρος κρυώνει... πρόφθασες μαθές και τ' άκουσες... κι όπου να 'ναι η Λευτεριά... Ο ΕΛΑΣ προχωρεί ο φασισμός λουφάζει».⁴ 

Ο Γιώργος Λαμπρινός συμπληρώνει «Κι αν η θύελλα τούτη μπορούσε ανεμπόδιστη να κατακάψει την απέραντη χώρα... τότε το ανθρώπινο στόμα, όπου γης, θα αργούσε πολύ, να προφέρει ξανά τη λέξη λευτεριά».⁵ Σε παρόμοια κατεύθυνση κινείται και το βιβλίο «Στάλινγκραντ - τέσσερις μήνες ενός αγώνα», το οποίο εσπευσμένα συγγράφει και εκδίδει ο Γιώργος Φιλίππου - Πιερίδης το 1943 στην Αίγυπτο.

«Χιλιάδες σφυροδρέπανα ανεμίζουνε στο Στάλινγκραντ»

Εργο του Τάσσου

Αναδεικνύεται, παράλληλα, από τους κομουνιστές λογοτέχνες η βαθιά σχέση μεταξύ της Οχτωβριανής Επανάστασης και της μετέπειτα οικοδόμησης του σοσιαλισμού, από τη μια, και της σοβιετικής εποποιίας το διάστημα 1941 - 1945, από την άλλη. Διαπιστώνεται για την ακρίβεια ότι η από το 1917 ιστορική μεταβολή (εργατική εξουσία, κολεκτιβοποίηση, πεντάχρονα, εξάλειψη ανεργίας, περιορισμός ταξικών και εθνικών ανισοτήτων, ισοτιμία ανδρών - γυναικών, καταπολέμηση αναλφαβητισμού) διασφάλισαν τις υλικές δυνατότητες σε έναν τέτοιο εξαντλητικό πόλεμο και καλλιέργησαν όσες αρετές εμφάνισε στη διάρκειά του ο σοβιετικός λαός (ανθεκτικότητα, αυτοθυσία, πίστη, ομοψυχία, εθελοντική συμμετοχή και των μη στρατεύσιμων, εργατικότητα, παραδειγματική στάση των κομουνιστών).

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, στο εμπνευσμένο από το Στάλινγκραντ ποίημα του, «Ηρωική συμφωνία» διερωτάται: «Ποιος Χριστός τους κοινώνησε με το τρομαχτικό μυστήριό του, Ποια δύναμη τους φίλησε στα χείλη, ποιος τους έβαλε το χέρι πάνω στην καρδιά και μονομιάς εφύσηξεν ο άνεμος της ελευθερίας μέχρι τα πέρατα του κόσμου, ποιος τις περήφανες φωτιές άναψε στις σημαίες τους και τον παγκόσμιο φώτισαν πόνο από τόσο ύψος!».⁶

Ο Γιάννης Ρίτσος απαντά με τον επαναλαμβανόμενο στο τέλος επιμέρους θεματικών ενοτήτων στίχο του, «Χιλιάδες σφυροδρέπανα ανεμίζουνε στο Στάλινγκραντ» και το συνυφασμένο πολιτικό του φορτίο, τα οποία ορίζονται προφανώς ως σταθερός παρονομαστής όσων γεγονότων εξιστορούνται.

Σε άλλο σημείο, ο Γιάννης Ρίτσος διακρίνει την ταξική σύνθεση του Κόκκινου Στρατού και την εκεί σημαντική παρουσία εργατών «τούτα τα χέρια Ροζιασμένα απ' τον κασμά και το δρεπάνι Ροζιασμένα από το κοντάρι της σημαίας... μπορούν να χτίσουν τα καμπαναριά της Επανάστασης».⁷

Ο Φώτης Αγγουλές επίσης στο γνωστό τετράστιχό του για το Στάλινγκραντ εντάσσει τα γεγονότα στη μακραίωνη εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας «Πριν απ' τη δόξα ήρθεν ο ήλιος στις στέπες και λιώσαν τα χιόνια και ζεστάθηκαν οι καρδιές των ανθρώπων Υστερα. Πήρε ο χάρος τον Τσάρο».⁸

Στο ίδιο πνεύμα τα «Ελεύθερα Γράμματα» αποφαίνονται «Νίκη όμως και διαλεκτική, νίκη πολιτική, νίκη ανθρώπινη... ο άνθρωπος ο θρεμμένος με το σύστημα αυτό νίκησε τον ναζί ... Ο άνθρωπος του Στάλινγκραντ αγωνίζεται να απελευθερώσει τη γη από τους εμπρηστές του Ράιχσταγκ».⁹

Οι Νίκος Κιτσίκης και Γιώργος Λαμπρινός είναι πιο αναλυτικοί «Ο Κόκκινος Στρατός είναι αποτέλεσμα της μεγάλης οργανωτικής δύναμης του σοβιετικού καθεστώτος το οποίο κατόρθωσε να ενώσει τους εργάτες, αγρότες, διανοούμενους, όλες τις πηγές της χώρας για τον πόλεμο εναντίον των εισβολέων».¹⁰ «Ο λόγος του πρωτάκουστου άλματος που είναι ωστόσο απλώς ο Σοσιαλισμός. Εκεί λέω βρίσκεται η πηγή της τιτανικής δύναμης που όπλισε τη μεγάλη χώρα με την εσωτερική της αρμονία, χωρίς ταξικούς σπαραγμούς, με την υλική ισχύ και την ψυχική ρώμη».¹¹

"Φυσάνε τώρα περίεργοι άνεμοι"

Υπαρκτή είναι ακόμη σε αρκετά κείμενα η βεβαιότητα ότι η ήττα του φασισμού, το κύρος της ΕΣΣΔ και η αυξανόμενη επιρροή των κομμουνιστικών κομμάτων προμηνύουν σημαντικά βήματα στην ανθρώπινη πρόοδο. Η «συνέχεια», ωστόσο, της νίκης δε γίνεται παντού το ίδιο αντιληπτή. Σε κάποια σημεία ως μεταπολεμικά αιτήματα προβάλλονται αόριστα η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ειρήνη. Πρόσθετα, η εφαρμογή τους εναποτίθεται στην επιθυμία όσων χωρών πολέμησαν το φασισμό, με εξαίρεση ίσως την Αγγλία, και στον καταστατικό χάρτη του ΟΗΕ. Αλλού όμως ολοκλήρωση της αντιφασιστικής νίκης συνιστούν η ανοικοδόμηση της ΕΣΣΔ, η επικράτηση του σοσιαλισμού σε Ανατολική Ευρώπη, Κεντρική Ευρώπη και Απω Ανατολή, οι προσδοκώμενες ανά τον κόσμο κοινωνικού περιεχομένου εξεγέρσεις, και στην περίπτωση της Ελλάδας το πολιτικό και συναισθηματικό αντιστάθμισμα της Δεκεμβριανής ήττας, με αποτέλεσμα την επανέναρξη του αγώνα.

Τα «Ελεύθερα Γράμματα» αναγγέλλουν σε πρωτοσέλιδο σχόλιό τους: «Οι σειρήνες ήχησαν για τελευταία φορά αγγέλλοντας το τέλος του μεγαλύτερου πολέμου της ιστορίας - τη νίκη της λευτεριάς. Η ζωή όσων έπεσαν στον υπέρτατο αυτόν αγώνα για τον πολιτισμό δεν πήγε χαμένη. Η αυγή της ειρήνης, θα σταθεί η αυγή ενός καλύτερου κόσμου».¹² Και συνεχίζουν «Συνεδριάζουν οι Τρεις Μεγάλοι. Οι λαοί των ελεύθερων εθνών έχουν καρφωμένα τα μάτια τους προς τα εκεί με τη βεβαιότητα πως θα μπουν οι βάσεις ενός καλύτερου ειρηνικού κόσμου».¹³

Ο Δημήτρης Φωτιάδης αντιλαμβάνεται το μη ταυτόσημο για όλους περιεχόμενο των παραπάνω αιτημάτων: «Μερικοί όμως ανόητοι νομίζουν πως είναι δυνατόν ... Ν' αναβιώσουμε το 1939 ... Οι λαοί διψούν για αληθινή δικαιοσύνη και λευθεριά και η δοκιμασία τους έδωσε την πολιτική ωριμότητα να διακρίνουν τη γνήσια από την κάλπικη».¹⁴ Και προσθέτει «Από τη μια στην άλλη άκρη της Ευρώπης φυσάνε τώρα περίεργοι άνεμοι. Τα παλιά πολιτικά και πνευματικά φέουδα γκρεμίζονται».¹⁵

Το μοτίβο του «ανέμου» υπάρχει και στον Γιάννη Ρίτσο όμως περισσότερο πολιτικά και ταξικά προσδιορισμένο. «Ακούστε πώς τραγουδάει ο άνεμος στα στόμια των ανθρακωρυχείων, στις μπαμπακοφυτείες της Νότιας Αμερικής, στις συνοικίες της Βαρσοβίας, της Πράγας, της Αθήνας, στο Πεκίνο στις φυτείες του ρυζιού, στο μετρό του Παρισιού, και στις πλατείες της Ρώμης, στη Βουδαπέστη, στη Σόφια, στο Βουκουρέστι ετούτο το τραγούδι που το παίζει ο Σοστακόβιτς απάνω στα χαλύβδινα πλήκτρα του φράγματος της Καχόβκα κι ο Ρόμπσον το τραγουδάει στις συνοικίες των νέγρων».¹⁶

Η Μέλπω Αξιώτη, επίσης, στο έργο της «Πρωτομαγιές 1886 - 1945» περιλαμβάνει τα γεγονότα της ΕΣΣΔ στο εύρος της 1ης Μάη: «Μα δίπλα υπάρχουν τα 200 εκατομμύρια σοβιετικών σοσιαλιστικών δημοκρατιών ... 470 χιλιάδες στρατού ... Υπάρχουνε τα Στάλινγκραντ ... οι μεταλλωρύχοι των Ουραλίων ... Ο σταχανοβίστας Πατσένκο».¹⁷

Ο επιθυμητός απόηχος της σοβιετικής προέλασης στα ελληνικά πράγματα αποτυπώνεται πάλι από τον Γιάννη Ρίτσο στο κείμενο «Σούρουπο στη συνοικία»: «Κυττάει τον τοίχο με τα κόκκινα σβησμένα γράμματα... Μη χολοσκάς μη δα σβηστήκανε και από την καρδιά μας; ... Ολα σμίγουν ξανά ... και η φωνή του εφημεριδοπώλη Οι Ρώσοι στο Βερολίνο».¹⁸

Ο Θεοδόσης Πιερίδης επίσης στο ποίημά του «Υμνος στην Αθήνα του Δεκέμβρη» παρουσιάζει τα «Δεκεμβριανά» ως εν μέρει συνέχεια των αγώνων της ΕΣΣΔ. «Και τώρα κίνησεν απ' του Στάλινγκραντ την παγωμένη στέπα... και ορμητικός κατέβη και σε τύλιξε μεσ' στις φτερούγες του πάλι, Αθήνα».¹⁹

Ο Φώτης Αγγουλές προχωρά περισσότερο και συμπυκνώνει στο στίχο του «Κι ύστερα οι λαοί αποκτήσανε το Στάλινγκραντ» τη διαχρονική λειτουργία των γεγονότων ως πηγή έμπνευσης κάθε αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό, την ταξική ανισότητα και εκμετάλλευση.

Πένες συντονισμένες με τα βήματα της Ιστορίας

Επί της ουσίας, κατά την πραγμάτευση των παραπάνω ζητημάτων, φαίνεται ο μη ενιαίος προσδιορισμός του Πατριωτικού Πολέμου στην ΕΣΣΔ. Το πρώτο διάστημα εντοπίζεται η επιφανειακή, ακριβέστερα η πιο ουδέτερη, θεώρηση του Πατριωτικού Πολέμου μόνο ως τμήμα του κοινού συμμαχικού αγώνα και η συνάθροιση των σοβιετικών επιτευγμάτων με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ - Βρετανία. Ταυτόχρονα, όμως, και όσο εκδηλώνεται η ιμπεριαλιστική επιθετικότητα σε βάρος της Σοβιετικής Ενωσης και υπό το βάρος της βρετανικής επέμβασης στην Ελλάδα, φωτίζονται οι μη αναιρούμενες αντιθέσεις, εντός του αντιφασιστικού συνασπισμού, ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη και την ΕΣΣΔ, ο Πατριωτικός Πόλεμος συναθροίζεται με τον αγώνα των λαϊκών στρωμάτων και πρώτα των κομμουνιστών σε κάθε τόπο, σε διάκριση συχνά με τη στάση αντίστοιχων κρατών και κυβερνήσεων και αντιμετωπίζεται ως κεφάλαιο στην αντιφασιστική νίκη των λαών.

Γράφουν τα «Ελεύθερα Γράμματα» τον Μάη του 1945: «Βόλγας, Ατλαντικός Ωκεανός, Αίγυπτος. Ο ναζισμός νικούσε... Ξάφνου μια πόλη ορθώθηκε το Στάλινγκραντ ... Επειτα ακολούθησε η νίκη στο Ελ Αλαμέιν ... Μετά ήρθε η απόβαση στη Νορμανδία».²⁰ Νεκρολογούν επίσης τον Φραγκλίνο Ρούσβελτ με τα ακόλουθα «Η πατρίδα μας έχασε ... ένα τολμηρό πρωτοπόρο που με τόση ανένδοτη πίστη είχε αναλάβει να σώσει την ανθρωπότητα από τον βάρβαρο εφιάλτη του φασισμού και να την οδηγήσει στον υψηλό ανήφορο της ελευθερίας».²¹

Ενα χρόνο όμως αργότερα καταγγέλλουν το μη άνοιγμα δεύτερου μετώπου στην Ευρώπη από τα ιμπεριαλιστικά κράτη²², ενώ ο Δημήτρης Ραβάνης - Ρεντής, στο έργο του «Ο Δρομάκος με την πιπεριά», αναφέρεται στην επιδίωξη των ΗΠΑ να εισέλθουν πρώτοι στο Βερολίνο και ίσως ανιχνεύει τη σκοπιμότητα της απόβασης στη Νορμανδία: «Ηρώ να ξέρεις αν θα κερδίσεις θα πει πως θα μπουν οι Αμερικανοί πρώτοι στο Βερολίνο! ... Τότε θα χάσει σίγουρα!. Δεν έμαθε πως οι Ρώσοι ολοκλήρωσαν την περικύκλωση του Βερολίνου».²³

Επιπρόσθετα, ο Κ. Βάρναλης αποδομεί στο ποίημα «Φιλέλλην» την αναγόρευση του Τσόρτσιλ σε «πατέρα της νίκης», Επιπλέον, ο Ασημάκης Πανσέληνος ξεχωρίζει το βρετανικό λαό από την πολιτική ηγεσία του «Ο Τσόρτσιλ μπορεί να στάθηκε επικεφαλής του λαού όμως για άλλο σκοπό πολέμησε αυτός και για άλλο πολέμησε ο λαός», γράφει²⁴. Και ο Γιάννης Ρίτσος συνενώνει ποιητικά τις θυσίες κομμουνιστών. «Ετσι έφυγε και ο Φούτσικ και ο Περί κι η Ζόγια βγάζοντας από τις τσέπες τους χιλιάδες προκηρύξεις ... ανεβάζοντας ο άνεμος τις προκηρύξεις ως το κελί του Λαμπρινού και του Θέμου Κορνάρου».²⁵

Στο συνολικό υλικό αντανακλώνται, πέρα από φιλολογικά γνωρίσματα, η αντιφασιστική συμμαχία, το μεταπολεμικό διεθνές τοπίο, η δεκεμβριανή σύγκρουση στην Ελλάδα και ο τότε ρόλος της Βρετανίας, το ξεδίπλωμα της μεταδεκεμβριανής τρομοκρατίας, η επικείμενη δράση του ΔΣΕ, η ιδεολογική συγκρότηση του κάθε λογοτέχνη και αυτονόητα οι κατευθύνσεις του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και του ΚΚΕ. Σε γενικές γραμμές, η λαϊκή διανόηση, παρά την προτεραιότητα στην καταγραφή της εγχώριας Εθνικής Αντίστασης, αγωνιά εξ αρχής να διασωθούν στη μνήμη των ανθρώπων το σοβιετικό έπος, η παγκόσμια εμβέλεια και η σημαντικότητά του. Επιπλέον, παρά μια σειρά αντιφάσεις, τα γεγονότα τοποθετούνται σταδιακά στο πλαίσιο της αντίθεσης ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και τον ιμπεριαλισμό και στην εξέλιξη της ταξικής πάλης.

Παραπομπές:

1. «Αριστερά και αστικός πολιτικός κόσμος 1940-1960», επιμ. Π. Παπαστράτης - Μ. Λυμπεράτος, σ. 360-368, εκδ. «Βιβλιόραμα».

2. Το περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα» εκδίδεται τον Μάη του 1945, προκειμένου να αποτελέσει όργανο της προοδευτικής διανόησης. Διευθυντής ορίζεται ο Δ. Φωτιάδης, το 1948 όμως εξορίζεται. Στη συνέχεια, διευθυντικά καθήκοντα αναλαμβάνει ο Νικηφόρος Βρεττάκος, έως την απομάκρυνσή του από το περιοδικό, το 1949. Η κυκλοφορία συνεχίζεται έως το 1950, υπό τη διεύθυνση πια του Στρατή Δούκα.

3. «Ο τελικός λόγος του σ. Ν. Ζαχαριάδη στο 7ο συνέδριο του ΚΚΕ», «Ριζοσπάστης», 9.10.1945.

4. Γιάννης Ρίτσος, «Ποιήματα τα επικαιρικά 1945 - 1969», σ. 44, 46, 50, 51, εκδ. «Κέδρος».

5. Γιώργος Λαμπρινός, «Η πορεία ενός λαού», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1-2, τ. 26 - 27, 9.11.1945.

6. Νικηφόρου Βρεττάκου, «Τα ποιήματα», σ. 120, εκδ. «Τα τρία φύλλα».

7. Γιάννης Ρίτσος, «Ποιήματα τα επικαιρικά 1945 - 1969», σ. 93, 103, εκδ. «Κέδρος».

8. Γιώργος Σιδέρης, «Φώτης Αγγουλές», σ. 115, εκδ. «Κέδρος».

9. Jean Richard Bloch, «Ο άνθρωπος του Στάλινγκραντ», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 15, τ. 11, 20.7.1945.

10. Νίκος Κιτσίκης, «Ελλάδα και Σοβιετική Ενωση», στο Ελεύθερα Γράμματα, σ. 1-2, τ. 18, 7.9.1945.

11. Γιώργος Λαμπρινός, «Η πορεία ενός λαού», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1-2, τ. 26-27, 9.11.1945.

12. «8 Μαΐου», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1, τ. 2, 12.5.1945.

13. «Οι τρεις μεγάλοι», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1, τ. 11, 20.7.1945.

14. Δημήτρης Φωτιάδης, «Η νίκη», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1-2, τ. 2, 12.5.1945.

15. Δημήτρης Φωτιάδης, «Τείχη πανύψηλα τείχη», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1, τ. 11, 20.7.1945.

16 Γιάννης Ρίτσος, Ποιήματα τα επικαιρικά 1945-1969, σ. 93, 103, εκδ. Κέδρος.

17. Μέλπω Αξιώτη, «Χρονικά», σ. 178-180, εκδ. «Κέδρος».

18. Γιάννης Ρίτσος, «Σούρουπο στη συνοικία»», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 16, τ. 2, 12.5.1945.

19. Θεοδόσης Πιερίδης, «Υμνος στην Αθήνα του Δεκέμβρη», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 10, τ. 30-31, 7 Δεκεμβρίου 1945.

20. «Βερολίνο», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1, τ. 1, 5.5.1945.

21. «Πνευματική ζωή», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 15, τ. 1, 5.5.1945.

22. Helen Leonard, «Στα παρασκήνια του πολέμου», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 10, τ. 52, 1.10.1946.

23. Δημήτρης Ραβάνης - Ρεντής, «Ο Δρομάκος με την Πιπεριά», σ. 660, εκδ. «Ηριδανός».

24. Ασημάκης Πανσέληνος, «Τσόρτσιλ», στο «Ελεύθερα Γράμματα», σ. 1, τ. 13, 3.8.1945.

25. Γιάννης Ρίτσος, «Ποιήματα τα επικαιρικά 1945 - 1969», σ. 60, εκδ. «Κέδρος».

Βασίλης ΜΟΣΧΟΣ
υποψήφιος διδάκτοραςτου Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίαςτου Παντείου Πανεπιστημίου

Ριζοσπάστης