"Της κοινωνίας η διαφορά φέρνει στον κόσμο μεγάλη συμφορά". Αφιέρωμα στη διπλή επέτειο του Βασίλη Τσιτσάνη

"H αριστοκρατία των Τρικάλων με κορόιδευε, γιατί ήμουν κακοντυμένος και έπαιζα μπουζούκι. Πολλές φορές με προσβάλανε και με κάνανε να ντρέπομαι πολύ. Εγώ όμως τους εκδικήθηκα με τις μετέπειτα επιτυχίες μου. Όλοι αυτοί που με κοροϊδεύανε τότε, έρχονταν στα κέντρα που δούλευα και πετάγανε τα πλούτη τους στα πόδια μου για ένα τραγούδι...".

Γεννήθηκε στα Τρίκαλα από γονείς Ηπειρώτες. Τσαρουχάς ο πατέρας του, είχε ένα μαντολίνο με το οποίο έπαιζε σχεδόν αποκλειστικά κλέφτικα τραγούδια της πατρίδας του. Αυτά ήταν τα πρώτα ακούσματα του μικρού Βασίλη μαζί με τις βυζαντινές ψαλμωδίες που άκουγε στην εκκλησία. Στα 11 χρόνια του χάνει τον πατέρα του και μόνον τότε πέφτει στα χέρια του το μαντολίνο - το οποίο στο μεταξύ έχει μετατραπεί από κάποιον ντόπιο οργανοποιό σε μπουζούκι. Στα γυμνασιακά του χρόνια στα Τρίκαλα μαθαίνει παράλληλα βιολί, συμμετέχοντας με αυτό σε τοπικές εκδηλώσεις. Το μπουζούκι όμως, αν και χωρίς κοινωνική καταξίωση στη μικρή τοπική κοινωνία, τραβάει περισσότερο το ενδιαφέρον του. Τα πρώτα του τραγούδια τα γράφει σε ηλικία 15 χρονών. Στα τέλη του 1936 φεύγει από τα Τρίκαλα για την Αθήνα με σκοπό να σπουδάσει νομικά…

Ο Τσιτσάνης στάθηκε στο σταυροδρόμι, εκεί που φυσούσαν άνεμοι από Ανατολή και Δύση, μόνος με το μπουζούκι στο χέρι... Άνοιξε την καρό βαλίτσα του και ξεπήδησαν από μέσα το χάδι της μάνας του, που τον ξύπνησε αξημέρωτα ακόμα για να φύγει ταξίδι, η ορφάνια του και η φτώχεια του, η μορφή του φίλου που «έφυγε» νωρίς, η μελαγχολία του κυριακάτικου απογεύματος στα Τρίκαλα, οι εικόνες της μάγισσας Θεσσαλονίκης, η «αρχόντισσα» που εκτέλεσαν οι Γερμανοί καταμεσής στην Αθήνα, τα σκοτωμένα παιδιά που έγραφαν συνθήματα στους τοίχους, η μαγκιά του Στράτου, η αρχοντιά του Τσαουσάκη, η αυστηρή μορφή της Σωτηρίας Μπέλλου, το «αράπικο λουλούδι» που άκουγε στο όνομα Στέλλα Χασκήλ και η «Αρμένισσα», η Μαρίκα Νίνου, που ξεσήκωνε τον κόσμο...

Σε μια ακρογιαλιά τα καβουράκια σκουπίζουν τα δάκρυά τους και ένα τρένο σφύριζε κάπου μακριά, σαν αποχαιρετισμός στην αγκαλιά της μάνας και σαν κλείσιμο του ματιού στους μάγκες που είχαν καθίσει γύρω από τις φωτιές... Εικόνες, αναμνήσεις, όνειρα, πίκρες, γλέντια... Τα πήρε όλα τούτα και τα 'βαλε στο μπουζούκι του. Από μικρό παιδί, που πρωτοέπιασε το μπουζούκι του πατέρα του, μάτωσε τα χέρια του για να γράψει τα  συγκλονιστικά τραγούδια στα οποία περιγράφει την καθημερινή βιοπάλη, την ξενιτιά, την κοινωνική αδικία, αλλά και το γλέντι της ζωής, τον πόνο του έρωτα και τη γυναίκα. Τραγούδια ολοζώντανες εικόνες μιας εποχής...

Αντάρτικο - φυλακές - εμφύλιος

Ο Τσιτσάνης απέφευγε την αυτολογοκρισία. Προτιμούσε να «περνάει» τα τραγούδια του με άλλους τρόπους, χρησιμοποιώντας κρυπτογράφηση και αλληγορία, εμφανίζοντάς τα σαν ερωτικά, παρασιωπώντας ορισμένες λέξεις ή προσθέτοντας άλλες παραπλανητικές. Ενα τέτοιο τραγούδι είναι το «Για μια κόρη ξελογιάστρα», όπου κρυπτογραφεί το πολιτικό του θέμα και το μετατρέπει σε ερωτικό.

Για μια κόρη ξελογιάστρα

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύουν: Πρόδρομος Τσαουσάκης-Βασίλης Τσιτσάνης

Χτίζουν και γκρεμίζουν κάστρα

σ' ένα γλέντι φοβερό

για μια κόρη ξελογιάστρα

κι αν χαθεί που θα τη βρω

Δρόμο παίρνω δρόμο αφήνω

σε βουνά και σε γκρεμό

κι όμως ζω να τυραννιέμαι

στο δικό της τον καημό

Μου την άρπαξε η μοίρα

μια βραδιά στο χαλασμό

θα τη βρω και θα την πάρω

το 'χω βάλει πια σκοπό

Ο ίδιος «αποκρυπτογραφεί»: «Το τραγούδι αυτό φαίνεται να εκφράζει τον ψυχικό σπαραγμό μιας τραγικής εποχής. Είναι από εκείνα που έβαλα αλληγορικά λόγια, για να μπορέσει να περάσει απ' τη λογοκρισία. Σ' αυτό που μιλάω για μια κόρη ξελογιάστρα εννοώ την πατρίδα μας...».

Προς το τέλος του 1948 ο ΔΣΕ έχει μια σειρά επιτυχίες που δίνουν θάρρος το λαό. Αυτά περιγράφει κρυπτογραφημένα στο τραγούδι «Κάνε λιγάκι υπομονή» ο Βασίλης Τσιτσάνης. Προτρέπει το λαό να κάνει υπομονή και δε θα αργήσει να έρθει η νίκη, η χαραυγή.

Κάνε λιγάκι υπομονή

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύουν: Σωτηρία Μπέλλου-Βασίλης Τσιτσάνης

Μην απελπίζεσαι και δε θ' αργήσει

κοντά σου θα 'ρθει μια χαραυγή

καινούργια αγάπη να σου ζητήσει

κάνε λιγάκι υπομονή

Διώξε τα σύννεφα απ' την καρδιά σου

και μες το κλάμα μην ξαγρυπνάς

τι κι αν δε βρίσκεται στην αγκαλιά σου

θα 'ρθει μια μέρα μην το ξεχνάς

Γλυκοχαράματα θα σε ξυπνήσει

και ο έρωτας σας θ' αναστηθεί

καινούργια αγάπη θα ξαν' αρχίσει

κάνε λιγάκι υπομονή


Το τραγούδι του Τσιτσάνη «Κάποια μάνα αναστενάζει», παρόλο που προσπάθησε να κρυφτεί πίσω από την αλληγορία του, δεν κατάφερε να ξεφύγει από τη λογοκρισία. Απαγορεύτηκε η εκτέλεσή του διότι, όπως ανέφερε το κείμενο της αστυνομικής ανακοίνωσης: «Εχει αλληγορικήν σημασίαν εξ ου δύνανται να δημιουργηθούν αντεγκλήσεις, επεισόδια και διασάλευσις της τάξεως». Μάλιστα, στη Μακρόνησο οι Αλφαμίτες (Αστυνομία Μονάδος) διέλυαν βίαια τις παρέες των εξόριστων φαντάρων, που τραγουδούσαν αυτό το τραγούδι:

Κάποια μάνα αναστενάζει

Στίχοι: Μπάμπης Μπακάλης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης 

Ερμηνεύουν: Στέλλα Χασκίλ-Μάρκος Βαμβακάρης-Βασίλης Τσιτσάνης,

Κάποια μάνα αναστενάζει

μέρα νύχτα ανησυχεί

το παιδί της περιμένει

που έχει χρόνια να το δει

Πάνω στην απελπισιά της

κάποιος την πληροφορεί

ότι ζει το παλικάρι

και οπωσδήποτε θα ΄ρθει

Με υπομονή προσμένει

και λαχτάρα στην καρδιά

ο λεβέντης να γυρίσει

απ' τη μαύρη ξενιτιά

Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, τα βουνά είχαν επιφορτιστεί συγκεκριμένο σημειολογικό χαρακτήρα, ήταν σύμβολο της Αντίστασης και των ανταρτών. Μετά τον Εμφύλιο οι συμβολισμοί παραμένουν και ο Βασίλης Τσιτσάνης, γράφει: «Γλυκοχαράζουν τα βουνά μα εγώ τα βλέπω σκοτεινά»:

Γλυκοχαράζουν τα βουνά

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύουν: Στράτος Παγιουμτζής-Βασίλης Τσιτσάνης-Αθανάσιος Γιαννόπουλος

Πόσες φορές δεν έχω πει

να φύγω να σ' αφήσω

μα στη ζωή κουράζομαι

μονάχος μου να ζήσω

Γλυκοχαράζουν τα βουνά

μα εγώ τα βλέπω σκοτεινά

Γυναίκα ασυλλόγιστη

με τον εγωισμό σου

με πλήγωσες και μ' έκανες

ενέχυρο δικό σου

Γλυκοχαράζουν τα βουνά

μα εγώ τα βλέπω σκοτεινά

Για τις χαρούμενες καρδιές

ας φέγγει κι ας χαράζει

για μένα μαύρη συμφορά

στο βίος μου ταιριάζει

Γλυκοχαράζουν τα βουνά

μα εγώ τα βλέπω σκοτεινά

Το 1951 ο Βασίλης Τσιτσάνης γράφει το τραγούδι «Της κοινωνίας η διαφορά» που περιγράφει την ταξική πάλη. Οι στίχοι του τραγουδιού αποτυπώνουν πολλές πλευρές της ταξικότητας της ελληνικής κοινωνίας:

Της κοινωνίας η διαφορά

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Βασίλης Τσιτσάνης

Δυο δρόμοι τη χωρίζουνε

την κοινωνία τούτη

και φέρνουν μαύρη συμφορά

η φτώχεια και τα πλούτη

Της κοινωνίας η διαφορά

φέρνει στον κόσμο μεγάλη συμφορά

Έχει η ζωή γυρίσματα

έχει και μονοπάτια

γκρεμίζουν φτωχοκάλυβα

και χτίζονται παλάτια

Ο μεγάλος πληθωρισμός, οι χαμηλοί μισθοί, η βαριά και ασήκωτη έμμεση φορολογία, η ανεργία, ο υποσιτισμός και η αθλιότητα προκάλεσαν ένα κύμα απεργιών από τα τέλη του 1949, ολόκληρο το 1950 και τα επόμενα χρόνια. Οι εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες, υπάλληλοι, αγρότες, μαθητές και φοιτητές απεργούσαν για καλύτερες συνθήκες ζωής ή κατέβαιναν σε απεργίες αλληλεγγύης και συμπαράστασης.  Μέσα σ' αυτήν την πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα, ο Βασίλης Τσιτσάνης έγραψε και κυκλοφόρησε σε δίσκο τις «Φάμπρικες», ένα τραγούδι της περήφανης εργατικής τάξης, που αποτέλεσε υπόδειγμα για επόμενες προσπάθειες να γραφτούν ανάλογα τραγούδια:

Φάμπρικες

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Μπάμπης Τσέρτος

Σφυρίζει η φάμπρικα μόλις χαράζει

οι εργάτες τρέχουν για τη δουλειά

για να δουλέψουνε όλη τη μέρα

Γεια σου περήφανη κι αθάνατη εργατιά!

Βλέπεις κοπέλες στα υφαντουργεία

και άλλες δουλεύουν στα αργαλειά

στα καπνομάγαζα στα συνεργεία

Γεια σου περήφανη κι αθάνατη εργατιά!

Φράγκο δε δίνουνε για μεγαλεία

έχουνε μάθει να ζουν απλά

στάζει ο ιδρώτας τους χρυσές σταγόνες

Γεια σου περήφανη κι αθάνατη εργατιά!

Σφυρίζει η φάμπρικα σαν θα σχολάσουν

κορίτσια-αγόρια ζευγαρωτά

με την αγάπη τους θα ξαποστάσουν

Γεια σου περήφανη κι αθάνατη εργατιά!

Βασικό χαρακτηριστικό της δεκαετίας του '50 ήταν η μαζική και χρόνια ανεργία και υποαπασχόληση. Η ΓΣΕΕ πια εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της εργοδοσίας και όχι των εργαζομένων. Οι διώξεις αγωνιστών συνεχίστηκαν τόσο στις δεκαετίες '50 και '60, όσο και μέσα στη δικτατορία. Λίγο μετά τη δικτατορία, κυκλοφόρησε το τραγούδι του Βασίλη Τσιτσάνη «Της γερακίνας γιος», εμπνευσμένο από τα βασανιστήρια που γίνονταν στη ΕΣΑ:

Της γερακίνας γιος 

Στίχοι: Κώστας Βίρβος

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Βασίλης Τσιτσάνης

Ούτε στρώμα να πλαγιάσω,

ούτε φως για να διαβάσω

το γλυκό σου γράμμα, ωχ, μανούλα μου

Καλοκαίρι κι είναι κρύο

ένα μέτρο επί δύο

είναι το κελί μου, ωχ, μανούλα μου

Μα εγώ δε ζω γονατιστός ,

είμαι της γερακίνας γιος (2)

Τι κι αν μ' ανοίγουνε πληγές

εγώ αντέχω τις φωτιές (2)

Μάνα μη λυπάσαι, μάνα μη με κλαις

Ένα ρούχο ματωμένο

στρώνω για να ξαποσταίνω

στο υγρό τσιμέντο, ωχ, μανούλα μου

Στο κελί το διπλανό μου

φέραν κάποιον αδελφό μου

πόσο θα τραβήξει, ωχ, μανούλα μου

Μα εγώ δε ζω γονατιστός...

Στη συνέχεια παραθέτω πέντε ακόμα από τα πιο αγαπημένα μου τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, στην καλύτερη, για μένα, ερμηνεία του το καθένα:

Τα μάνταλα

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Γλυκερία

Ξυπνώ και βλέπω σίδερα

στη γη στερεωμένα

και μ' αλυσίδες σταυρωτές

τα χέρια μου δεμένα

Πέσαν τα μάνταλα βαριά

και σκοτεινιάσαν τα κελιά

Με δέσαν χειροπόδαρα

σαν τον εγκληματία

στην καταδίκη μου αυτή

γυναίκα ειναι αιτία

Πέσαν τα μάνταλα βαριά

και σκοτεινιάσαν τα κελιά

Βροντούν οι αλυσίδες μου

ξυπνώ αλαφιασμένος

και μόλις πιάσω σίδερα

χτυπιέμαι απελπισμένος

Βροντούνε βέργες και κλειδιά

και σκοτεινιάζουν τα κελιά 

Ίσως αύριο

Στίχοι: Βασίλης Τσιτσάνης

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Στέλιος Καζαντζίδης

Όλοι με ρωτούν πώς έχω καταντήσει

κι εγώ με απορία τους κοιτώ

κλάψε καρδιά μου σήμερα

τη μαύρη σου τη μοίρα

κλάψε για τον κατήφορο

που στη ζωή μου πήρα

Ίσως αύριο χτυπήσει πικραμένα

του θανάτου η καμπάνα και για μένα

Έχω απ' τη ζωή παράπονο μεγάλο

δεν ένιωσε τον πόνο μου κανείς

μη με κατηγορήσετε

αφού κανείς δεν ξέρει

πριν πέσω τόσο χαμηλά

τι έχω υποφέρει

Ίσως αύριο χτυπήσει πικραμένα

του θανάτου η καμπάνα και για μένα

Περιπλανώμενη ζωή

Στίχοι: Κώστας Βίρβος

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Σωτηρία Μπέλλου

Περιπλανώμενη ζωή

περιπλανώμενο κορμί.

Απ' τις βαθιές μου τις πληγές

το αίμα αργοσταλάζει

και τώρα που ζητώ στοργή

κανείς δεν με κοιτάζει.

Περιπλανώμενη ζωή

περιπλανώμενο κορμί.

Τον πόνο έχω αδελφό

μα τον κρατώ βαθιά κρυφό

δεν έχω φίλους για να πω

το ντέρτι που με καίει

να ξαλαφρώσω την καρδιά

που μέρα νύχτα κλαίει.

Περιπλανώμενη ζωή

περιπλανώμενο κορμί.

Πού είσαι μάνα να με δεις

να κλάψεις να με λυπηθείς

απόκληρος μες στη ζωή

κι από όλους ξεχασμένος

να περπατώ και να πονώ

είμαι καταραμένος.

Περιπλανώμενη ζωή

περιπλανώμενο κορμί.

Γεννήθηκα για να πονώ

Στίχοι: Κώστας Βίρβος

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεία: Σοφία Παπάζογλου

Γεννήθηκα για να πονώ

και για να τυραννιέμαι

την ώρα που σε γνώρισα

βαριά την καταριέμαι

Με πλήγωσες και δεν ξεχνώ

που τόσο έχω κλάψει

να γίνει η κατάρα μου

φωτιά και να σε κάψει

Κι αν τώρα κάνω μια ζωή

που πάντα τη μισούσα

για όλα εσύ ευθύνεσαι

που τόσο αγαπούσα

Με πλήγωσες και δεν ξεχνώ

που τόσο έχω κλάψει

να γίνει η κατάρα μου

φωτιά και να σε κάψει

Θα το φωνάξω σαν τρελή

ο κόσμος να το μάθει

τα βάσανα που τράβηξα

για σένα τα 'χω πάθει

Με πλήγωσες και δεν ξεχνώ

που τόσο έχω κλάψει

να γίνει η κατάρα μου

φωτιά και να σε κάψει

Σε μάζεψα σε σύμμασα

Στίχοι: Κώστας Βίρβος

Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης

Ερμηνεύει: Βασίλης Τσιτσάνης

Σε μάζεψα σε σύμμασα

Απ' τα σοκάκια μέσα

Κι είπα να κάνουμε χωριό

Ν' ανοίξουμε νοικοκυριό

Μα εσύ δεν έχεις μπέσα

Για να σε κάνω άνθρωπο

Ήπια τόσα φαρμάκια

Μα το δικό σου το μυαλό

Πετάει στα σοκάκια

Αμέσως μόλις ξέχασες

Τα μπατιρήματά σου

Τον όρκο σου τον πάτησες

Και άμυαλη ξανάρχισες

Τα περπατήματά σου

Όπου του μέλλει να πνιγεί

Ποτέ του δεν πεθαίνει

Και η δική σου η καρδιά

Το' θελε η μοίρα η κακιά

Να ζήσει κολασμένη

Ο άνθρωπος, για τον οποίο ο Γιάννης Τσαρούχης είπε ότι «μας υπενθυμίζει πως έχουμε πολιτισμό», γεννήθηκε στις 18 Γενάρη 1915 και «έφυγε» την ίδια ακριβώς ημερομηνία το 1984.

Πηγές:

http://www.tsitsanis.gr/

http://www2.rizospastis.gr/

http://www.youtube.com/
http://www.stixoi.info/

Σώτου Αλεξίου: «Βασίλης Τσιτσάνης. Η παιδική ηλικία ενός ξεχωριστού δημιουργού», εκδόσεις Καστανιώτης.