Τζαβαλάς Καρούσος - Έπεσε ορθός κι ωραίος, όπως στάθηκε σ’ όλη του τη ζωή

Σαν σήμερα, στις 3 του Γενάρη 1969, έφυγε από τη ζωή ο κομμουνιστής ηθοποιός και ποιητής Τζαβαλάς Καρούσος, του οποίου η καλλιτεχνική  δραστηριότητα υπήρξε συνυφασμένη με τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες του τόπου μας.
Ο Καρούσος, ακόμη και στις δυσκολότερες στιγμές, εξόριστος στην Ικαρία, στη Μακρόνησο και στον Αη Στράτη δεν έπαψε ποτέ να υπηρετεί πιστά την τέχνη του, δίνοντας πνοή στο θέατρο της εξορίας. Λίγο πριν πεθάνει (στο Παρίσι) είχε απολυθεί βαριά άρρωστος από την Γυάρο όπου τον είχε εξορίσει η Χούντα.

Μεταφέρουμε στο διαδίκτυο κείμενο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ελεύθερη Πατρίδα, «εβδομαδιαία έκδοση Ελλήνων εξωτερικού» (πηγή: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας – ΑΣΚΙ), οχτώ μερες μετά το θάνατό του, πλούσιο σε βιογραφικά στοιχεία και αναφορές στην καλλιτεχνική και αγωνιστική δράση του Τζ. Καρούσου.

Το περιοδικό ανακοινώνει πρώτα το θάνατο του Τζ. Καρούσου. Διαβάζουμε για τη σύλληψη και κράτησή του από τα όργανα τους χούντας των συνταγματαρχών, τα βασανιστήρια που δέχτηκε, που είχαν αποτέλεσμα να επιδεινωθεί η ήδη κλονισμένη υγεία του. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα:

Ο μεγάλος καλλιτέχνης και αγωνιστής της Δημοκρατίας Τζ. Καρούσος δεν ζει πια. Πέθανε σε μια παρισινή κλινική την περασμένη βδομάδα σε ηλικία 64 ετών, ύστερα από εγχείρηση ιλεού. Τον συνόδεψαν στην τελευταία του κατοικία, στο νεκροταφείο της Μπανιέ, με βαθύτατη οδύνη, οι συγγενείς, οι φίλοι του, οι Έλληνες δημοκράτες που ζουν στη γαλλική πρωτεύουσα, εξέχοντες Γάλλοι παράγοντες της πολιτικής και της Τέχνης και πολύς κόσμος. Ο θάνατός του αφήνει ένα μεγάλο κενό στον τομέα της ελληνικής τέχνης αλλά επίσης και στο μέτωπο της δημοκρατίας, στο οποίο ήταν στρατευμένος ο αξέχαστος αγωνιστής.

Γ. Ρίτσος, Ασπ. Παπαθανασίου, Τζ. Καρούσος και Φ. Ταξιάρχης
απάγγειλαν ποιήματα στη «βραδιά Μπρεχτ» που οργάνωσε
το περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης στις 18/12/1961

Ο Τζ. Καρούσος είναι ένα ακόμη θύμα της φασιστικής δικτατορίας. Συνελήφθη την πρώτη νύχτα του πραξικοπήματος κι έζησε  όλο το δράμα που πέρασαν στο στρατόπεδο του Ιπποδρόμου και σε συνέχεια της Γιούρας οι πολιτικοί αντίπαλοι της Χούντας. Στη διάρκεια της κράτησής του γνώρισε πολλές δοκιμασίες. Βασανίσθηκε απάνθρωπα σε σημείο που η υγεία του κλονίσθηκε ανεπανόρθωτα. Οι δεσμοφύλακές του δεν τον άφησαν ελεύθερο παρά μόνο όταν φοβήθηκαν πως μπορούσε να πεθάνει στα χέρια τους. Άρρωστος και ταλαιπωρημένος έφτασε στο εξωτερικό από όπου δεν έπαψε ούτε στιγμή να καταγγέλλει  τη φασιστική χούντα και να εργάζεται για την υπόθεση της ελευθερίας και της δημοκρατίας, όπως είχε κάνει άλλωστε σε όλη του τη ζωή.

Στη συνέχεια παρατίθεται το άρθρο του Γιώργη Παρνασσού που είναι «αφιερωμένο στη ζωή και το έργο του αξέχαστου φίλου και συναγωνιστή Καρούσου».

ΕΝΑΣ ΜΕΓΑΛΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

Αθόρυβα, σε ώρα πανεθνικής μάχης, έφυγε απ‘ ανάμεσά μας ―έπεσε στις γραμμές της αντιδικτατορικής πάλης είναι το πιο σωστό― ο αξέχαστος φίλος και συναγωνιστής, ο διακεκριμένος πρωταγωνιστής της ελληνικής θεατρικής σκηνής Τζαβαλάς Καρούσος.

Πέθανε σε ξένους τόπους, σε μια παγερή παρισινή κάμαρα, καθώς έδινε τη μάχη για τη λευτεριά του δικού του τόπου. και πέθανε λεβέντικά, έτσι όπως στάθηκε σ’ όλη του τη δοκιμασμένη ζωή.

Είχε γεννηθεί στη Λευκάδα στα 1904. Το πραγματικό του όνομα ήταν Καρούσος Τζαβαλάς. Αργότερα τ’ άλλαξε σε Τζαβαλάς Καρούσος. Κι έτσι τον γνωρίσαμε, έτσι μπήκε στην καρδιά του λαού, πρώτος και καλύτερος στους πολύχρονους εθνικούς κοινωνικούς και θεατρικούς αγώνες. Γιατί και το θέατρο στάθηκε για τον Καρούσο ένας στίβος αδιάκοπης ασυμβίβαστης πάλης, μια χωρίς δισταγμούς και αμφιταλαντεύσεις προσπάθεια, για το αισθητικό και ιδεολογικό ανέβασμα του θεατρικού κοινού, για την εκπολιτιστική καλλιέργεια του λαού μας. Για τούτο, γι’ αυτή του τη θαραλλέα μάχη που έδινε, κάτω από σκληρές και αντίξοες συνθήκες, καθημερινά από τη σκηνή ο αλησμόνητος μαχητής, κι αγαπήθηκε και τιμήθηκε ξεχωριστά απ’ το λαό κι έφτασε, με τον καιρό, να λογαριάζεται μια προσωπικότητα διαμορφωμένη μέσα σ’ αυτόν.

Τζαβαλάς Καρούσος

Έκανε θεατρικές σπουδές στην Αθήνα κι αργότερα στο Παρίσι. Κι εκεί, στο σταυροδρόμι του κόσμου των ιδεών, μπήκε στο προοδευτικό κίνημα, χωρίς, μ’ όλες τις σκληρές δοκιμασίες που πέρασε το ελληνικό κίνημα κι ο ίδιος προσωπικά, να μετακινηθεί από τις γραμμές αυτές μέχρι την ύστατη ώρα του.

Στα πρώτα χρόνια έπαιξε πρωταγωνιστής στο Άρμα της Θέσπιδας και σε άλλους σημαντικούς θιάσους. Αργότερα στάθηκε από τους πρωταγωνιστές του Εθνικού. Εκεί τον βρήκε και η ξένη κατοχή. Και ήταν από τους πρώτους που περάσανε στις γραμμές της Εθνικής μας Αντίστασης.

Έτσι πρωτοστάτησε στη δημιουργία του ΕΑΜ ηθοποιών και του «Συνεταιρισμού Ηθοποιών και Τεχνικού Προσωπικού Εθνικού Θεάτρου» που είχε ιδρυθεί για αντιστασιακούς κυρίως σκοπούς. Τότε τάξανε να διώξουνε και το διορισμένο από τους Γερμανούς διευθυντή του Εθνικού. Στη συνέλευση των ηθοποιών, που έγινε στο φουαγιέ του Εθνικού, το λόγο πήρε ο Καρούσος και κατηγόρησε ανοιχτά και κατά πρόσωπο το διοριμένο διευθυντή του θεάτρου  «για συνεργασία με τον καταχτητή». Η συνέλευση κήρυξε αυτόν τον διευθυντή ανεπιθύμητο και ανέθεσε τη διεύθυνση στον Άγγελο Τερζάκη.

Μα το τόλμημα εκείνο δεν πέρασε χωρίς συνέπειες. Και πραγματοποιήθηκε σε λίγο το περίφημο μπλόκο του Εθνικού Θεάτρου, όπου συνελήφθησαν από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους, ο Πέλος  Κατσέλης, ο Γιάννης Βεάκης, ο Γ. Γληνός κ.ά. Ο Καρούσος κατόρθωσε να διαφύγει και να συνεχίσει την αντιστασιακή του δράση μέχρι την απελευθέρωση. Παράλληλα τον ίδιο καιρό, έγραφε δοκίμια και μελέτες για το νεοελληνικό θέατρο κι έδινε θεατρικές μεταφράσεις. Μια από αυτές ήταν και τα «Θαμπά τζάμια» του Ουκρανού συγγραφέα Γ. Ζαπόλα, έργο με συμβολισμούς φανερούς για την τοτινή κατάσταση στην Ελλάδα. Το ανέβασε, στο θέατρο «Πάνθεον», στα 1943, ένας μαχητικός θίασος, ο θίασος Βεάκη-Μανωλίδου-Παππά και γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Γι’ αυτό και οι παράνομοι «Πρωτοπόροι» του Νοέμβρη του 1943 γράψανε: «Ένας θερμός έπαινος αξίζει στον Καρούσο για τη μετάφρασή του αυτή και στη διεύθυνση του θιάσου για την εκλογή της».

Τζ. Καρούσος, Κ. Γαβριηλίδης και Ζην. Λεφάκης
εξόριστοι στον Αη Στράτη (1952)

Την ίδια λεβεντιά έδειξε ο Καρούσος και στα μετακατοχικά χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Και πέρασε το Μακρονήσι παλικαρίσια και στάθηκε ορθός στις αβάσταχτες σκληρές δοκιμασίες, χωρίς κανένα συμβιβασμό, μέχρι το τέλος (1947-1952). Και γύρισε από την εξορία τσακισμένος και άνεργος. και πάλι δεν συμβιβάστηκε. Δούλεψε στον κινηματογράφο για να ζήσει και πάντα κατάφερνε να δημιουργεί προσωπικούς θιάσους, για να προωθήσει το καλλιτεχνικό του πιστεύω και να βοηθήσει στο ελπολιτιστικπό ανέβασμα του λαού.

Και αναμφίβολα η προσφορά του αυτή στάθηκε εξαιρετικά αξιοσημείωτη, τόσο για το νεοελληνικό θέατρο, όσο και για το σύγχρονο ελληνικό θεατρικό κοινό. Και τα δυο τ’ αγάπησε με γνήσιο πάθος και τα βοήθησε αποφασιστικά. Γιατί ο Καρούσος ήταν ένας μεγάλος ηθοποιός, ένας δημιουργός που η κάθε ερμηνεία ήταν και μια αληθινή προσωπική σύνθεση. Διάλεγε πάντα κλασικό ρεπερτόριο και διακρίθηκε, κυρίως, στην τραγωδία και τους σεξπηρικούς ρόλους.

Πηγαία καλλιτεχνική φλέβα, μορφή δραματ…(σβησμένες λέξεις) ανθρώπινη, «φυσική» σκηνική παρουσία, δεξιο…(σβησμένες λέξεις)ση εύκαμπτη καθαρή άρθρωση και θερμή φωνή, η καλύτερη ίσως φωνή του ελληνικού θεάτρου, και προπάντων εσωτερικό παλμό, που συμπληρώνονταν από αναμφισβήτητη επαγγελματική ευθύνη και καλλιτεχνική δεοντολογία. Κι ακόμη μια καλλιέργεια βαθύτατη κι ευρύτατη (αναγνωριζόταν από τους πιο μορφωμένους Έλληνες ηθοποιούς) που τον ανέδειξε και σε εξαιρετικό μεταφραστή, δοκιμιογράφο του νεοελληνικού θεάτρου, αλλά κι αξιόλογο ποιητή, Η «Μεγάλη Παρασκευή» του (συνομιλία με το συνάδελφο Ιησού για τη Μακρόνησο) είχε κριθεί ευνοϊκότατα και είχε μάλιστα προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον και συζητήσεις.

Γ. Κοντούλης, Τζ. Καρούσος και Τζ. Νασιώτου στον «Εμπορο της Βενετίας».
(Η Αυγή, 4/3/1967 – Πηγή: ΑΣΚΙ)

Θυμάμαι τον Καρούσο στην τελευταία του δημιουργική προσπάθεια. Ήταν στον Πειραιά, στα πλαίσια μιας γενικότερης προσπάθειας του Δήμου. Είχε ανεβάσει τον «Έμπορο της Βενετιάς, μ’ εξαιρετική επιτυχία. Ήμασταν μαζί με τον Μίκη, στο καμαρίνι του και κάναμε τα όνειρα της Δημοκρατίας και του Εκπολιτισμού. Σχέδια και προοπτικές, μικρές και μεγάλες κι άπιαστες, για λαϊκά θέατρα, λαϊκά σπουδαστήρια, λαϊκές γιορτές, συναυλίες και τόσα και τόσα. Ο αξέχαστος φίλος ήταν συγκινημένος, γιομάτος ενθουσιασμούς και νεανικό παλμό. Κι όσο προχώραγε η συζήτηση, τόσο φλογίζονταν και φώτιζαν τα μάτια του και γελούσε το πρόσωπό του και μίλαγε και χειρονομούσε και μάκραιναν τα μεγάλα δημιουργικά όνειρά μας για το λαϊκό εκπολιτισμό.

Έτσι τον θυμάμαι για τελευταία φορά κι ήταν η πρώτη που τον αντίκριζα τόσο εναρμονισμένο με τους εσωτερικούς του πόθους. Από τότε δεν τον ξανάδα πια. Ήρθε η σκοτεινή νύχτα των μαύρων συνταγματαρχών. Τα όνειρα γκρεμίστηκαν, το θέατρο έκλεισε, ο ακριβός συναγωνιστής πήρε και πάλι αγόγγυστα το σκληρό δρόμο της εξορίας.

Γ. Ρίτσος, Μ. Θεοδωράκης, Τζ. Καρούσος και Μέντης Μποσταντζόγλου
στα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ, στις βουλευτικές εκλογές του 1964.
(Η Αυγή, 21/1/1964 – Πηγή: ΑΣΚΙ)

Παρά τα κάποια χρόνια του και την κλονισμένη υγεία του, από τις παλιές ταλαιπωρίες και περιπέτειες, στάθηκε ξανά, για μια ακόμη φορά, άξιος πατριώτης κι ασυμβίβαστος αγωνιστής. Τον βασάνισαν σκληρά κι απάνθρωπα, αλλά δεν λύγισε. Κι αναγκαστήκανε να τον αφήσουν ετοιμοθάνατο για ν’ αποφύγουνε την ευθύνη του θανάτου του και τη γενική κατακραυγή. Έτσι κατόρθωσε να περάσει στο εξωτερικό, για να συνεχίσει όπως πάντα τον αγώνα του για τη Δημοκρατία. Έδωσε συνεντεύξεις, μίλησε σε συγκεντρώσεις, διαφώτισε την παγκόσμια κοινή γνώμη για το στυγνό και βάρβαρο φασιστικό καθεστώς των στρατοκρατών. Παρουσιάστηκε σε διεθνούς κύρους Οργανισμούς και κατήγγειλε επίσημα τις κτηνώδεις μέθοδες βίας της φασιστικής Χούντας:

«Τον Παναγιώτη Ελή, επίλεκτο μέλος της Αντίστασης, τον σκότωσαν μπροστά στα μάτια μας επειδή αρνήθηκε να φωνάξει το σύνθημα που τον υποχρέωσαν… Σε μένα τον ίδιο προκάλεσαν, μαζί με άλλα ψυχικά και σωματικά βασανιστήρια, εγκαύματα στα πιο ευαίσθητα σημεία του κορμιού μου, επειδή αρνήθηκα να υπογράψω δήλωση νομιμοφροσύνης στο στρατοκρατικό καθεστώς. Μερικές ημέρες αργότερα δεν ήμουν άνθρωπος παρά ζωντανό πτώμα…»

Και την αντιδικτατορική του πάλη την συνέχισε μέχρι την τελευταία του ώρα. Κι έπεσε στη μάχη αυτή ορθός κι ωραίος, όπως στάθηκε σ’ όλη του τη ζωή.