Εμίλ Ζολά - "Το Χρήμα" - Ένα ταξίδι στη σαπίλα του καπιταλισμού

Σκάνδαλο του χρηματιστηρίου την προηγούμενη δεκαετία, δομημένα ομόλογα, υπόθεση «Siemens», υπόθεση Τσοχατζόπουλου, οι «καντάδες του Κάντα», αυτές τις μέρες το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, διαφθορά και στην Τουρκία, βασιλικά οικονομικά σκάνδαλα στην Ισπανία.

Πολλοί απορούν, άλλοι παριστάνουν τους ανήξερους, όλοι παριστάνουν τους τιμητές του υγιούς καπιταλισμού, με κανόνες, δίχως παιχνίδια κάτω από το τραπέζι. Αλλοι απορούν πώς είναι δυνατόν οι μετοχές να χειραγωγούνται, άλλοι ανακαλύπτουν πως ξαφνικά άρχισε τα τελευταία χρόνια να διαπλέκεται το πολιτικό προσωπικό της αστικής τάξης με επιχειρηματικά συμφέροντα, μαζί και τμήματα του κρατικού μηχανισμού.

Αστοί δημοσιογράφοι, αναλυτές, αστοί οικονομολόγοι, που για χρόνια διατυμπάνιζαν πως ο καπιταλισμός δε θα έχει πλέον βαθιές οικονομικές κρίσεις, που εξυμνούσαν τις αρετές του επιχειρείν, της αμοιβής του ρίσκου, των έξυπνων κινήσεων, των έξυπνων παιχτών της οικονομίας που ανταμείβονται, που ανακάλυπταν την άυλη οικονομία, πέφτουν από τον ουρανό, όταν το καπιταλιστικό παιχνίδι, το ξεκαθάρισμα λογαριασμών ξεβράζει διάφορους που απέτυχαν.

Στην επικαιρότητα των ημερών εύκολα αποσπάται η σκέψη από το γεγονός ότι τα ποσά που ακούγονται στις τηλεοράσεις, που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, που γράφονται στις εφημερίδες έχουν μια και μόνη πηγή: Την υπεραξία που έχει ήδη αποσπαστεί από την εργατική τάξη είτε αυτή την έχουν αποσπάσει οι «ξεχωριστοί» κεφαλαιοκράτες είτε ο «συλλογικός καπιταλιστής», το αστικό κράτος. Δηλαδή αυτά που ο καθένας ακούει ότι τζογαρίστηκαν, δόθηκαν σε μίζες, σε «δωράκια», σε εξαγορές, αυτά που άλλαξαν χέρια, που «ταξίδεψαν» σε εξωτικούς ή λιγότερο εξωτικούς παραδείσους, είχαν ήδη «ταξιδέψει» από το μόχθο της εργατικής τάξης προς τα ταμεία των καπιταλιστών.

Ο Εμίλ Ζολά

Η παραπάνω επισήμανση δεν σημαίνει απάθεια απέναντι στις εξελίξεις, ούτε δίνει άλλοθι στις «λαδιές» των αστών, αντίθετα υπογραμμίζει το μέγεθος του πλούτου που έχει δημιουργήσει η εργατική τάξη. Ταυτόχρονα υπογραμμίζει πως η ίδια η καπιταλιστική συσσώρευση γεννά αυτά τα φαινόμενα σε όλο και μεγαλύτερη κλίμακα, σε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις, είναι φαινόμενα που βρίσκονται στο DNA της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ετσι και οι καπιταλιστές δεν μπορούν να διαχωριστούν σε υγιείς και αεριτζήδες. Ούτε προέκυψε ως νέο φαινόμενο η σύμφυση κεφαλαίου και πολιτικού προσωπικού της αστικής τάξης.

Πολλά ιστορικά παραδείγματα θα μπορούσαν να αντληθούν από το ίδιο το «Κεφάλαιο» του Μαρξ, ιδιαίτερα από τις «Θεωρίες για την Υπεραξία», όπου πολλές ιστορικές καταγραφές της περιόδου εκείνης έχουν μεγάλες ομοιότητες με τις σημερινές καταστάσεις, αφού οι αιτίες των φαινομένων είναι ίδιες.

Στη σημερινή παρουσίαση ο «Ριζοσπάστης» υπενθυμίζει ένα αριστούργημα του μεγάλου Γάλλου συγγραφέα Εμίλ Ζολά. Ο Ζολά γεννήθηκε στο Παρίσι το 1840 και πέθανε στην ίδια πόλη το 1902. Ηταν γιος μηχανικού που πέθανε όταν ο Εμίλ ήταν 7 ετών, ο Εμίλ ποτέ δεν έγινε νομικός όπως τον ήθελε η μητέρα του, εργάστηκε σε διάφορες εργασίες (υπάλληλος σε εκδοτικό οίκο, λιμενεργάτης κ.ά.) και στη συνέχεια άρχισε να αρθρογραφεί για την τέχνη, την πολιτική, ενάντια στη θρησκεία και το ιερατείο. Το πρώιμο λογοτεχνικό έργο του είναι επηρεασμένο από τον Β. Ουγκώ, ενώ χαρακτηριστικό του είναι η τόλμη στην αναπαράσταση της κοινωνικής ζωής. Μετά το 1868 ο Ζολά επεξεργάστηκε μια σειρά 20 μυθιστορημάτων, που αποτελούν τον κύκλο «Οι Ρουγκόν - Μακάρ, η φυσική και κοινωνική ιστορία μιας οικογένειας στην περίοδο της δεύτερης αυτοκρατορίας». Σε αυτή τη σειρά εντάσσεται και το «Χρήμα». Για μια γενικότερη αντίληψη της σειράς, που αποτελεί μια ανατομία της γαλλικής καπιταλιστικής κοινωνίας, αξίζει μια σύντομη αναφορά σε ορισμένα έργα της: «Η περιουσία των Ρουγκόν» (1871), «Το στομάχι του Παρισιού» (1873), «Η ταβέρνα» (1877), «Το λάφυρο» (1871), «Η Νανά» (1880), «Τα κατακάθια» (1882), «Η ευτυχία των κυρίων» (1883), «Η χαρά της ζωής» (1884), «Ζερμινάλ» (1885), «Η γη» (1887), «Το χρήμα» (1891). Εκεί αποτυπώνονται οι πολιτικές μεταβολές στη γαλλική κοινωνία, η επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων στην ύπαιθρο, οι εργατικές εξεγέρσεις (ζερμινάλ), οι συμπεριφορές και οι δραστηριότητες των αστών. Επίσης με τη σειρά «Οι τρεις πόλεις» (1894-1898), που ακολούθησε, ο Ζολά ασχολείται με την εκμετάλλευση της αμάθειας και το εμπόριο θαυμάτων από την εκκλησία και υποβάλλει τη χριστιανική πίστη σε επιστημονική κριτική. Ενώ η σειρά «Οι 4 ευαγγελιστές» (1889-1902) αποτελεί τετραλογία-περιγραφή μια μελλοντικής κοινωνικής ουτοπίας όπου θριαμβεύουν η λογική και η εργασία. Στη διαδρομή του ο Ζολά με αρθρογραφία του αντιτάχθηκε στο Γαλλοπρωσικό Πόλεμο, ενώ το 1898 δημοσίευσε το «Κατηγορώ» όπου αποκάλυπτε τη σκευωρία της υπόθεσης Ντρέιφους.

Το «Χρήμα» του Ζολά κυκλοφόρησε το 1891 στην περίοδο που συντελούνταν το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο. Στην αφήγηση του έργου ο αναγνώστης θα συναντήσει όλα τα φαινόμενα σαπίσματος του καπιταλισμού που του παρουσιάζονται σήμερα ως καινοφανή. Παρόλο που ο Ζολά δεν έφτασε στο συμπέρασμα σχετικά με την αναγκαιότητα επαναστατικής ανατροπής του καπιταλισμού, το έργο του συμβάλλει στο συμπέρασμα πως ο καπιταλισμός δεν επιδιορθώνεται, δεν εξανθρωπίζεται, παρά αναπαράγει σε μεγαλύτερη έκταση και οξύτητα τις εσωτερικές του αντιφάσεις, όπως αποδεικνύεται και με μια σύγκριση των γεγονότων που αποτυπώνει το έργο και των γεγονότων που ακολουθούν στα 113 χρόνια που έχουν περάσει από τότε.

Σε αυτό το έργο του ο Ζολά στην ουσία περιγράφει όχι το χρήμα γενικά, αλλά τη λειτουργία του ως κεφαλαίου, τη λειτουργία της μετοχικής εταιρείας και ιδιαίτερα του χρηματιστηρίου. Το έργο γράφτηκε αφού είχε κυκλοφορήσει το «Κεφάλαιο» του Κ. Μαρξ, μάλιστα ο συγγραφέας μέσω ενός από τους ήρωές του, του σοσιαλιστή Σιγισμόντ, αναγγέλλει την επιστημονική ερμηνεία του «Κεφαλαίου» για τον καπιταλισμό και την ανάγκη αντικατάστασής του από το σοσιαλισμό.

Ο λογοτεχνικός μύθος και η γραφή δεν μειώνουν την αντικειμενική ερμηνεία της λειτουργίας του χρηματιστηρίου, την αποκάλυψη του μύθου για τη δυνατότητα αύξησης των λαϊκών εισοδημάτων μέσω χρηματιστηριακών επενδύσεων. Απομυθοποιείται η ηθικοπλαστική προσέγγιση του «σκανδάλου» ως οικονομικής απάτης, ενώ αναδεικνύεται ότι πρόκειται για την αποκάλυψη των ενεργειών εκείνου που έχασε στον αδηφάγο κερδοσκοπικό ανταγωνισμό ανάμεσα στους κεφαλαιοκράτες. Το κεφάλαιο και με τη χρηματική του μορφή δεν αποτελεί παρά το αποτέλεσμα της «νόμιμης κλοπής» ή της κληρονομιάς αυτής της συσσωρευμένης «νόμιμης κλοπής».

Σε ολόκληρο το έργο αρκετά γλαφυρά περιγράφεται η απόλυτα παρασιτική λειτουργία του κεφαλαίου, μέσα από τη μετοχική εταιρεία, την εισηγμένη στο χρηματιστήριο κλπ. Αποκαλύπτεται ο μηχανισμός διαπλοκής στη λειτουργία του, τα κερδοσκοπικά ανεβοκατεβάσματα στις αξίες, πηγή συγκεντροποίησης και αποθησαυρισμού.

Οι ήρωες του έργου αποτελούν μια θαυμάσια σκιαγραφία του κόσμου του κεφαλαίου, θυμίζοντας αυτό που έλεγε ο Κ. Μαρξ, ότι ο κάθε κεφαλαιοκράτης μπορεί στην προσωπική του ζωή να ζει στη χλιδή, να σπαταλάει άπειρα ποσά για την ευχαρίστησή του, μπορεί να είναι εγκρατής, μπορεί να ασχολείται με την προστασία των ζώων, μπορεί να είναι προσωπικά διεφθαρμένος, αλλά μπορεί και να έχει τη φήμη αγίου, μπορεί να κάνει αγαθοεργίες κλπ., σ' όλες όμως τις περιπτώσεις δεν παύει να είναι εκμεταλλευτής.

Η καπιταλιστική παραγωγή από τη μια μεριά δεν έχει ως στόχο την παραγωγή ως παραγωγή, ούτε την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών, σκοπός είναι το κέρδος. Από την άλλη η παραγωγή είναι μέσο για την παραγωγή υπεραξίας, οι καινοτομίες στην παραγωγή είναι μέσο για τον εκτοπισμό των ανταγωνιστών από την αγορά, οι «μεγάλες ιδέες», η προβολή των «επιχειρηματικών οραμάτων» είναι μέσα για την προσέλκυση μετόχων. Ετσι στο έργο συνυπάρχουν ο «κερδοσκόπος» Σακάρ και ο «οραματιστής» μηχανικός Χαμελίν. Τελικά ο Χαμελίν υπηρετεί το παιχνίδι της κερδοσκοπίας και συντρίβεται από αυτό.

Το «Χρήμα» δεν διαδραματίζεται μόνο στις αίθουσες του χρηματιστηρίου, αλλά και στα μέγαρα των καπιταλιστών, στα σαλόνια και τις κρεβατοκάμαρες των αστών. Περνάει στις εργατικές συνοικίες και ιδίως στις τρώγλες των πιο ξεπεσμένων στοιχείων της κοινωνίας, όπου η σαπίλα του χώρου φτάνει να γίνεται ένα με τη σήψη του ίδιου του ανθρώπινου σώματος. Αλλά και στα γραφεία αστικών εφημερίδων, όπου δημοσιογράφοι και διάφοροι διανοούμενοι, ξεπεσμένοι ή μη, εύκολα «προσκυνάνε την κάσα με τον παρά» για να γράψουν υπέρ του α' ή του β' θέματος, είτε αυτό αφορά τις οικονομικές εφημερίδες και τη χειραγώγηση των μετοχών είτε αφορά τη δημιουργία πολιτικού κλίματος για την α' ή β' πολιτική γραμμή της αστικής διαχείρισης, υπέρ του α' ή β' αστού πολιτικού. Το έργο του Ζολά κινείται στο απαραίτητο συμπλήρωμα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και εξαθλίωσης στα «φιλανθρωπικά ιδρύματα».

Το «Χρήμα» του Ζολά λειτουργεί σε πολλά επίπεδα και καταγράφει κάθε είδους συμπεριφορές διαφόρων τύπων ανθρώπων από πανίσχυρους τραπεζίτες, έως πόρνες πολυτελείας και ξεπεσμένους αστούς πολιτικούς. Η οικονομική επιτυχία ή η καταστροφή στο οικονομικό παιχνίδι καθορίζει και συμπεριφορές στους ανάλογους κύκλους - αυτούς που όλοι τους ξεσκόνιζαν, να μη θέλουν να τους δουν ούτε ζωγραφιστούς.

Ριζοσπάστης

Από Disdaimona