Με το βλέμμα... στην αιωνιότητα

Aπό τους τελευταίους και χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους του μοντερνισμού στον κινηματογράφο, ο Θόδωρος Aγγελόπουλος υπήρξε, αναμφίβολα, ο Ελληνας σκηνοθέτης με τη μεγαλύτερη διεθνή αποδοχή και ένας από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του κινηματογράφου, τα τελευταία σαράντα χρόνια. Οι ταινίες του προβάλλονται παντού και προκαλούν την παγκόσμια προσοχή, με πολλές διεθνείς διακρίσεις, με σημαντικότερη το Xρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ Kαννών για την ταινία «Mία αιωνιότητα και μια μέρα». Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα, το 1935. Εγκατέλειψε στο πτυχίο σπουδές στη Νομική Σχολή Αθηνών για το ενδιαφέρον του για τον κινηματογράφο.

Η καριέρα του ως σκηνοθέτη ξεκινάει με μια ταινία που γυρίζει στη Θεσσαλονίκη, για το νεανικό συγκρότημα «Φόρμινξ» του Βαγγέλη Παπαθανασίου, που όμως δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Ολοκληρώνει, όμως, την «Εκπομπή», την πρώτη του ταινία μικρού μήκους το 1968, η οποία προκαλεί αίσθηση στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και παίρνει το βραβείο των κριτικών. Οσο για την «Αναπαράσταση», την πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους το 1970, έμελλε να βραβευτεί στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και σε πολλά διεθνή φεστιβάλ.

Το 1972 γυρνάει τις «Μέρες του '36» και το 1974-75 το «Θίασο» - την πιο πολυβραβευμένη του ταινία και αυτή που θα του χάριζε τη διεθνή αναγνώριση. Παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 1975, όταν από τα ταμεία του Κρατικού Θεάτρου πέρασε ο μεγαλύτερος αριθμός θεατών σε όλη την ιστορία του Φεστιβάλ. Κατά την προβολή της, η αίθουσα ήταν ασφυκτικά γεμάτη με πολυάριθμους όρθιους θεατές που στο τέλος τον αποθέωσαν, ενώ η ταινία έλαβε συνολικά επτά βραβεία. Η ταινία επρόκειτο να συμμετάσχει επισήμως στο Φεστιβάλ των Καννών την ίδια χρονιά, όμως η τότε συντηρητική κυβέρνηση επιδίωξε και κατάφερε να αποτρέψει κάτι τέτοιο, καθώς η ταινία αφηγείται τη σύγχρονη ελληνική ιστορία από μαρξιστική σκοπιά.

...έχει ο καιρός γυρίσματα

Ο ίδιος πίστευε ότι τους σκηνοθέτες τους «διαλέγει» ο χρόνος και το κοινό και όχι οι κριτικοί. Εξηγώντας τι εννοούσε - σε μια εκδήλωση - αναφέρθηκε στην άσχημη υποδοχή του «Θιάσου» από την τότε ελληνική κριτική («οι κριτικές ήταν οι αθλιότερες που έχω πάρει για ταινία», είπε), σε αντίθεση με την υποδοχή στο εξωτερικό και το βραβείο των κριτικών στις Κάννες. Πρόσθεσε ότι τώρα ο «Θίασος» θεωρείται κλασική ταινία από όλους και, επομένως, «έχει ο καιρός γυρίσματα και η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο»...

Διακρίσεις για το «Θίασο» (1974-75): Βραβείο Διεθνούς Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Fipresci) στο Φεστιβάλ των Καννών. Βραβείο καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, σεναρίου, Α' ανδρικού ρόλου (Βαγγέλης Καζάν), Α' γυναικείου ρόλου (Εύα Κοταμανίδου), Πανελλήνιας Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ) στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. «Ειδικό βραβείο» στο Φεστιβάλ της Ταορμίνα. Βραβείο Interfilm στο Φόρουμ του Βερολίνου. Βραβείο Age d' Or (καλύτερη ταινία της χρονιάς), Βρυξέλλες. 1976. Βραβείο Figueira das Foss, Πορτογαλία. 1979. Βραβείο Β.F.I. καλύτερης ταινίας της χρονιάς, Λονδίνο. Μέγα Βραβείο των Τεχνών, Ιαπωνία. Βραβείο καλύτερης ταινίας της χρονιάς, Ιαπωνία. «Καλύτερη ταινία της δεκαετίας 1971-1980», από την Ενωση Κριτικών Κινηματογράφου της Ιταλίας. «44η καλύτερη ταινία στην Ιστορία του Παγκόσμιου Κινηματογράφου», από τη Διεθνή Ενωση Κριτικών Κινηματογράφου.

Η ταινία ακολουθεί τις περιπέτειες ενός περιοδεύοντος θιάσου στην Ελλάδα από το 1939 μέχρι το 1952, ο οποίος προσπαθεί να παρουσιάσει μια θεατρική παράσταση του βουκολικού δράματος του Περεσιάδη «Γκόλφω, η βοσκοπούλα». Η πολιτική ιστορία της Ελλάδας και η ιδιωτική των μελών του θιάσου (που είναι ταυτόχρονα και μέλη της ίδιας οικογένειας) πλέκονται αξεδιάλυτα. Από τη μια παρακολουθούμε τις τελευταίες μέρες της δικτατορίας του Μεταξά, την έναρξη του πολέμου, την ιταλική εισβολή, τη γερμανική κατοχή, την Απελευθέρωση, την άφιξη των συμμάχων (Αγγλων αρχικά και Αμερικανών στη συνέχεια), την καταπίεση των αριστερών αγωνιστών και τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, μέχρι τις εκλογές του 1952 όπου κυριαρχούν οι δυνάμεις της Δεξιάς. 

Από την άλλη, οι περιπέτειες της οικογένειας του Oρέστη, της αδελφής του, του πατέρα του, της μητέρας του και του εραστή της παραπέμπουν στον κεντρικό πυρήνα του μύθου των Ατρειδών. O πατέρας εκτελείται από τους Γερμανούς, μετά την προδοτική καταγγελία του εραστή της μητέρας, κι ο Oρέστης, αντάρτης της Αριστεράς, με τη συνεργασία της αδελφής, θα σκοτώσει επί σκηνής τη μητέρα του και τον εραστή της, για να έρθει και η δική του εκτέλεση κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων που ακολούθησαν τη γενική καταστολή του αντάρτικου κατά τον Εμφύλιο. Το κεντρικό πρόσωπο της ταινίας είναι η μεγάλη αδελφή (εκείνη που, κατά το σχήμα του μύθου, θα ήταν η Ηλέκτρα), η μόνη της οικογένειας που, μετά τα δεκατρία χρόνια Ιστορίας τα οποία πραγματεύεται η ταινία, μένει ως το τέλος και φροντίζει τον μικρό Oρέστη, το γιο της μικρής αδελφής που έχει παντρευτεί έναν Αμερικανό αξιωματικό. Η χρονολογική κατασκευή της ταινίας, περίπλοκη και πολύπλοκη, κτίζεται με διαρκείς χρονικούς ελιγμούς και συνεχείς εναλλαγές εποχών. Η ταινία αρχίζει το 1952 και τελειώνει το 1939 μ' ένα πανομοιότυπο πλάνο.

Δίψα ζωής

Η «διαπραγμάτευσή» του, πάντως, με το μεταπολεμικό παρελθόν της Ελλάδας και το παρόν της δηλώθηκε στην ίδια εκδήλωση από τον ίδιο ως εξής: «Υπήρχε μια δίψα ζωής μετά τον πόλεμο και τον εμφύλιο. Ηταν μια εποχή αθωότητας, αλλά με όραμα για το μέλλον. Αυτό δεν υπάρχει πια». Αναλόγως δεν υλοποιήθηκαν, μεταδικτατορικά, και οι υποσχέσεις για ριζικές αλλαγές που άφηναν η μαζική αντίθεση του κόσμου στη χούντα και η ενεργοποίηση της διανόησης. «Σαν αποτυχημένο έρωτα με το μέλλον», το χαρακτήρισε. Ετσι, το σήμερα είναι ένα «τοπίο στην ομίχλη» - είπε θυμίζοντας τη γνωστή ταινία του - δηλαδή, «ζούμε σε έναν κόσμο που δεν ξέρει πού πάει». Ωστόσο, ανήγγειλε ότι η επόμενη ταινία του (με προσωρινό τίτλο «Αύριο») θα αναφέρεται στο μέλλον. Δυστυχώς, όμως, δε θα γίνει ποτέ.

Οι πιο χαρακτηριστικές ταινίες του για τη μεταπολεμική Ελλάδα, που αξίζουν μια νέα ανάγνωση, μαζί με τον «Θίασο», είναι: 

«Μέρες του '36» (1972). Διακρίσεις: 1972. Βραβείο σκηνοθεσίας και φωτογραφίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Βραβείο Διεθνούς Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Fipresci) στο Φόρουμ του Βερολίνου. Oι «Μέρες του '36» είναι αυτές που προετοίμασαν την επιβολή της δικτατορίας του στρατηγού Μεταξά. Σε μια πλατεία γεμάτη κόσμο και κάτω από έναν δυνατό ήλιο, δολοφονείται ένας συνδικαλιστής. Oι υποψίες στρέφονται στον Σοφιανό, έναν πρώην συνεργάτη της αστυνομίας που έχει πέσει σε δυσμένεια. O Σοφιανός αγωνίζεται μάταια ν' αποδείξει την αθωότητά του. Απελπισμένος, κρατάει όμηρο στο κελί του ένα φίλο βουλευτή που τον επισκέπτεται στη φυλακή, κι απειλεί να τον σκοτώσει αν δεν τον ελευθερώσουν. Είμαστε στις παραμονές των εκλογών του 1936, και η κυβέρνηση Μεταξά, που μόλις στέκεται όρθια χάρη σ' ένα δύσκολο συμβιβασμό ανάμεσα στις δυνάμεις της Δεξιάς και του Κέντρου, βρίσκεται σε μια πολύ λεπτή θέση: Αν αντισταθεί στον εκβιασμό του Σοφιανού, προκαλώντας το θάνατο του βουλευτή, θα χάσει τη στήριξη της Δεξιάς - κι αν, αντίθετα, υποκύψει στον εκβιασμό κι αφήσει ελεύθερο τον κρατούμενο, θα χάσει τη στήριξη του Κέντρου. Το ποια «τάξη» αποκαταστάθηκε τελικά, το φανερώνει ξεκάθαρα η σκηνή της εκτέλεσης των διαδηλωτών που κλείνει την ταινία.

«Οι κυνηγοί» (1977). Διακρίσεις: 1977. Golden Hugo (βραβείο καλύτερης ταινίας) στο Φεστιβάλ του Σικάγου. Βραβείο της Ενωσης Τούρκων Κριτικών Κινηματογράφου. Επίσημη συμμετοχή στο Φεστιβάλ Καννών 1977. Παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1977, μια ομάδα κυνηγών βρίσκει στην περιοχή κοντά στη λίμνη των Ιωαννίνων, μέσα στο πυκνό χιόνι, το πτώμα ενός αντάρτη του Εμφυλίου. Το αίμα τρέχει ακόμα φρέσκο απ' την πληγή του, παρόλο που έχουν περάσει κοντά τριάντα χρόνια. Oι κυνηγοί, όλοι εκπρόσωποι της αστικής τάξης, πολιτικής και οικονομικής, μεταφέρουν το πτώμα στο ξενοδοχείο τους, όπου και θα περάσουν μια νύχτα Πρωτοχρονιάς γεμάτη απ' τα φαντάσματα της ιστορικής τους συνείδησης και το φόβο του παρελθόντος. Μπροστά σ' ένα μεγάλο δικαστήριο της Ιστορίας, που λαμβάνει χώρα στη σάλα χορού του ξενοδοχείου, οι καταθέσεις τους μετατρέπονται σε ζωντανούς εφιάλτες της συλλογικής τους συνείδησης. Προς το τέλος της ταινίας, ο αντάρτης που ζωντανεύει μέσα στη φαντασία των τρομοκρατημένων κυνηγών, μετατρέπεται σ' ένα είδος εκδικητή της επανάστασης.

«Ταξίδι στα Κύθηρα» (1984). Ενας σκηνοθέτης του κινηματογράφου, κουρασμένος απ' τις μυθοπλασίες, αναζητά μια ιστορία ουσιαστική και προσκολλάται σ' έναν γέρο που πουλάει λεβάντες στο δρόμο, τον Σπύρο, έναν πρώην κομμουνιστή, εξόριστο στην Τασκένδη, που έχει επιστρέψει στην πατρίδα μετά από 32 χρόνια εξορία. Στο χωριό του, που το είχε υπερασπιστεί κατά τη διάρκεια του πολέμου, γίνεται μάρτυρας ενός ξεπουλήματος της γης και των ιδεών, και προσπαθεί να το αποτρέψει. Ωστόσο, δεν μπορεί να συμπλεύσει με την πραγματικότητα που συναντά. Απομονώνεται. Δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τα παιδιά του, με τους γύρω του. Μόνο η γυναίκα του, πιστή και υπομονετική Πηνελόπη, τον ακολουθεί μέχρι το τέλος, μέχρι το τελευταίο του ταξίδι.

«Το λιβάδι που δακρύζει» (2004). Μια ομάδα ξεριζωμένων Ελλήνων της Οδησσού φτάνει σε ένα βαλτότοπο της Ελλάδας που ορίζεται ένα ποτάμι που τον διασχίζει. Οι πρόσφυγες στεριώνουν εκεί έναν οικισμό προσπαθώντας να ξαναχτίσουν τη ζωή τους. Μια οικογένεια κυριαρχεί. Ο πατέρας, αυστηρός και πείσμων, μετά το θάνατο της γυναίκας του θα θελήσει να παντρευτεί την Ελένη, ένα κοριτσάκι που μεγάλωσε στο σπίτι του αφού το είχαν περιμαζέψει στο φευγιό τους μέσα στο χαμό του διωγμού. Ο γάμος δε θα γίνει ποτέ και η Ελένη το σκάει με το γιο του που αγαπιούνται από παιδιά. Η περιπλάνηση των δύο νέων στην Ελλάδα, με την προστασία μιας ομάδας μουσικών, μετατρέπεται σε μια τραγική ιστορία. Η ταραγμένη πολιτική σκηνή οδηγεί τους νέους να αντιμετωπίσουν μια σειρά από γεγονότα που σημαδεύουν οριστικά τη ζωή τους.

«Μια αιωνιότητα και μια μέρα» (1998). Χρυσός Φοίνικας του Φεστιβάλ Καννών. O Αλέξανδρος, ένας μεσόκοπος συγγραφέας, ασχολείται με το ημιτελές έργο του Σολωμού «Ελεύθεροι πολιορκημένοι». Από το ποίημα λείπουν λέξεις, κι ο Αλέξανδρος αποπειράται να τις συγκεντρώσει, να τις αγοράσει, όπως έκανε για τις δικές του λέξεις κι ο Σολωμός. Τούτες οι λέξεις μπαίνουν στο παζλ της συμπλήρωσης του ημιτελούς αριστουργήματος, για να στοιχειώσουν και τη ζωή του Αλέξανδρου. Ομως, οι δυνάμεις του έχουν εξαντληθεί, κι ο ίδιος βαδίζει προς το θάνατο. O χρόνος που του απομένει, ανήκει στις αναμνήσεις, στον απολογισμό μιας ζωής, γεμάτης χαμένες ευκαιρίες και λάθος κινήσεις. Μόνο μία κίνηση υπάρχει ακόμα: Μια τυχαία συνάντηση μ' ένα άστεγο αγόρι, παιδί των φαναριών. (Ριζοσπάστης).