Τεχνίτες, οι πολύτιμοι συνεργάτες του αρχιτέκτονα

Σκαλίζοντας  το αρχείο μου ανακάλυψα ένα άρθρο του καθηγητή αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ, κ. Τάση Παπαϊωάννου, στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία.

 Ένα ακόμη κομμάτι γραπτού λόγου με μεγάλη αξία, όπως μας  έχει συνηθίσει ο αρχιτέκτων-συγγραφέας, στο οποίο εκφράζει με ιδιαίτερη ευαισθησία το σεβασμό και την αγάπη του για τους ανθρώπους της οικοδομής. Για εκείνους τους παλιούς μαστόρους που χάνονται σιγά σιγά, «όπως χάνεται σταδιακά και η τέχνη τους». Κάθε φορά που το διαβάζω νιώθω την ίδια συγκίνηση.

Σας το παραθέτω όπως ακριβώς δημοσιεύτηκε (oι υπογραμμίσεις  δικές μου, οι φωτογραφίες από το http://www.hosepsi.net/):

Τεχνίτες, οι πολύτιμοι συνεργάτες του αρχιτέκτονα

Η αρχιτεκτονική για να υπάρξει, εκτός από τον εργοδότη και τον αρχιτέκτονα, χρειάζεται ικανούς και καλούς μαστόρους. Αυτοί είναι που μετατρέπουν το σχέδιο σε υλοποιημένο έργο. Χωρίς αυτούς δεν μπορεί να υπάρξει τίποτε! Η συνεργασία του αρχιτέκτονα με τους τεχνίτες που αναλαμβάνουν την κατασκευή του κτηρίου, δεν μπορεί παρά να είναι αρμονική και πρώτα απ' όλα να βασίζεται στον αλληλοσεβασμό και στην εκτίμηση του ενός για τη δουλειά του άλλου. Γιατί πάντα ο ένας μαθαίνει από τον άλλο!

Αυτή τη χρονιά, αρκετοί από τους καλούς μαστόρους με τους οποίους συνεργαζόμασταν σταματάνε την εργασία τους λόγω συνταξιοδότησης. Οι σοβατζήδες, ο ξυλουργός, ο ηλεκτρολόγος, οι σιδεράδες. «Κουραστήκαμε πια» μου λέγανε συχνά. «Καιρός να ξεκουραστούμε κι εμείς λίγο». Γιατί είναι πράγματι δύσκολη η δουλειά στο γιαπί. Και σκληρή!

Μια συνεργασία πολλών χρόνων τερματίζεται και μαζί είναι σαν να κλείνει μια σημαντική περίοδος της δουλειάς μου. Φεύγουν και αισθάνομαι ήδη το μεγάλο και δυσαναπλήρωτο κενό της απουσίας τους. Παράλληλα, όμως, αισθάνομαι και ένα μεγάλο χρέος! Να τους ευχαριστήσω δημόσια για όσα μαζί δημιουργήσαμε όλα αυτά τα χρόνια, για όσα έμαθα κοντά τους, για τον κόπο και το μόχθο τους, για την αγάπη και το μεράκι που είχαν για την τέχνη τους, για την εμπιστοσύνη και τη φιλία τους. Τον Γιάννη και τον Παντελή Γιαννούλο, τον Διονύση Πέττα, τον Παναγιώτη Ταγκαλάκη, τον Θωμά και τον Αντώνη Αλτιπαρμάκη, τον Τάκη Σπέντζο. Τεχνίτες που τους χαρακτήριζε η σεμνότητα, ο σεβασμός για τη δουλειά του άλλου, κυρίως όμως το απαράμιλλο και δυσεύρετο στις μέρες μας ήθος τους, που μετέτρεπε τη λέξη «Μάστορας» σε τίτλο τιμής! Συνεργεία που -τα περισσότερα- μοιραζόμασταν χρόνια τώρα με τους καλούς μου φίλους αρχιτέκτονες, τον συνάδελφο στο Πολυτεχνείο Γιώργο Μακρή, τον γνώστη όσο κανένας άλλος των μυστικών της οικοδομικής τέχνης, και τον αείμνηστο Κυριάκο Κρόκο.

Λιγοστεύουν σιγά σιγά οι παλιοί καλοί τεχνίτες. Οπως χάνεται σταδιακά και η τέχνη τους. Αλλες μορφές οικοδόμησης και νέα βιομηχανικά υλικά χρησιμοποιούνται πλέον στον τομέα της κατασκευής. Το πανάρχαιο χτίσιμο μετατρέπεται σε συναρμολόγηση έτοιμων υλικών. Η χειρωνακτική εργασία, η τέχνη του χεριού, συν τω χρόνω εξαφανίζεται. Η ευκολία και η ταχύτητα έχουν εδώ και καιρό επικρατήσει στο εργοτάξιο, περιθωριοποιώντας τη χειροποίητη κατασκευή.

Πάντα θαύμαζα τους μαστόρους και την τέχνη τους. Από μικρό παιδί, θυμάμαι, προσπαθούσα να κατανοήσω τα μυστικά της τέχνης τους. Το πώς χρησιμοποιούσαν τα εργαλεία τους, τι ακριβώς δουλειά έκανε το καθένα. Γιατί, κάθε τέχνη έχει τα δικά της εργαλεία, όπως έχει και η δουλειά του αρχιτέκτονα, του γλύπτη, του ζωγράφου... Ακόμη και σήμερα, ύστερα από τόσα χρόνια, χαίρομαι να βρίσκομαι μαζί τους και να τους παρακολουθώ όταν δουλεύουν. Να παρατηρώ και να διδάσκομαι ταυτόχρονα από αυτές τις ταπεινές, καθημερινές και «υποτιμημένες» από πολλούς συναδέλφους εργασίες τού γιαπιού.

Ο τρόπος, για παράδειγμα, που στήνονται τα ικριώματα και διαμορφώνεται το ξύλινο καλούπι (δημιουργώντας το αρνητικό του φέροντος οργανισμού), για να υποδεχτεί το ρευστό σκυρόδεμα ή αργότερα όταν ο κτίστης ζυγίζει την κάθε του κίνηση και τοποθετεί το ένα τούβλο πάνω στο άλλο, κτυπώντας το ελαφρά με το μυστρί στο πλάι, για να έρθει στη σωστή του θέση ζυγισμένο σύμφωνα με το ράμμα.

 Και αφού οι τοίχοι ετοιμαστούν, έρχεται η σειρά του σοβατζή να τους καλύψει με τα επάλληλα στρώματα του επιχρίσματος. Πρώτα οι οδηγοί που θα ευθυγραμμίσουν την επιφάνεια διορθώνοντας τις ατέλειες, για να ακολουθήσει το γέμισμα του μεσοδιαστήματος με τη λάσπη. Είναι η στιγμή που με τη μύτη του μυστριού ή την άκρη ενός σύρματος χαράζουν πάνω στη νωπή επιφάνεια γραμμές, ώστε να έχει καλύτερη πρόσφυση η τελική επίστρωση της μαρμαροκονίας ή του αρτιφισιέλ.

 Αλλες φορές χρησιμοποιούν τον τοίχο σαν καμβά φανταστικού πίνακα, πάνω στον οποίο στήνουν αυτοσχέδιες ζωγραφιές. Ενα κλαδί, ένα λουλούδι, ένα πουλί, ένα ψάρι... λες και θέλουν να αφήσουν το δικό τους διακριτικό σημάδι. Αυτές οι ιδιότυπες και εφήμερες ζωγραφικές χαράξεις μένουν για λίγο στο γιαπί, όσο να «τραβήξει» η λάσπη. Οταν έρθει η ώρα να περαστεί η λεπτή στρώση του λευκού μαρμάρου, θα βυθιστούν και θα χαθούν για πάντα μέσα στη μάζα του κονιάματος.

Κι όσο προχωρά η κατασκευή του κτηρίου τόσο εναλλάσσονται και οι μυρωδιές των υλικών. Του μπετόν, του σοβά, του ξύλου... και φυσικά των χρωμάτων που έρχονται στο τέλος να καλύψουν και να προστατεύσουν τις επιφάνειες. Αυτές είναι οι στιγμές που περιμένει με λαχτάρα και ανυπομονησία ο αρχιτέκτονας.

Ολος ο κόπος του, τα προσχέδια, οι μακέτες, τα σχέδια λεπτομερειών, αυτόν τον στόχο έχουν. Να βρεθεί επιτέλους μέσα στους χώρους που έχει σχεδιάσει, να περπατήσει και να σταθεί σε κάθε έναν ξεχωριστά, να βιώσει με όλες του τις αισθήσεις κάθε απόμερη γωνιά. Και είναι τότε, σαν να επιστρέφει σε χώρους γνώριμους και οικείους, αφού τους είχε προηγουμένως, εδώ και καιρό, «κατασκευάσει και κατοικήσει» πρώτα στο μυαλό του.

Το σχέδιο τότε βρίσκει τη δικαίωσή του. Οταν το λευκό καθαρό χαρτί της φωτοτυπίας αρχίζει να «βρωμίζει» μέσα στο γιαπί. Οταν πάνω του εμφανίζονται οι πρώτες «δακτυλιές» του μάστορα που το κρατάει στα χέρια του και το μελετάει με προσοχή (το «διαβάζει» λέμε -και όχι τυχαία- στη γλώσσα της οικοδομής).

Κι αυτά τα δακτυλικά αποτυπώματα δεν είναι ενοχλητικές βρωμιές, αλλά αντιθέτως οι πολύτιμες εκείνες «σφραγίδες» που το πιστοποιούν και προσδίδουν νόημα στην ύπαρξή του. Το σχέδιο αυτό το ρόλο επιτελεί. Είναι ο τρόπος επικοινωνίας, η κοινή γλώσσα του αρχιτέκτονα-μηχανικού με τα συνεργεία του. Προϋπάρχει του κτίσματος, με μοναδικό σκοπό να δώσει σαφείς και ακριβείς πληροφορίες για τη μελλοντική υλοποίησή του.

Είναι τότε που ο ευσυνείδητος μάστορας γνωρίζει πολύ καλά πως η δουλειά χρειάζεται τα δικά του χέρια (ιδίως στα δύσκολα σημεία), για να μη σκαρτέψει. Και η τέχνη του χεριού διαφέρει από τεχνίτη σε τεχνίτη και είναι αυτή που κάνει τη διαφορά. Την κάνει μοναδική και ανεπανάληπτη. Σαν την υπογραφή ή το γραφικό μας χαρακτήρα.

Για να θυμηθούμε τα λόγια του Δημήτρη Πικιώνη: «Η χειρωναξία μάς χαρίζει την έμπρακτη γνώση, την αίσθηση της ύλης και της κατεργασίας της, πράγματα που καμιά θεωρία δεν είναι ικανή να μας διδάξει. Αληθινά, η πράξη είναι το θεμέλιο της τέχνης».

Η ιδέα του αρχιτεκτονήματος δεν φαίνεται μόνο στις μεγάλες συνθετικές του γραμμές, όπως νομίζουν πολλοί αρχιτέκτονες, αλλά και στις μικρές -και μερικές φορές- αφανείς λεπτομέρειες. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αρχιτεκτονική είναι ενιαία, από τη σύλληψη της κεντρικής ιδέας μέχρι και την υλοποίησή της. Κι όταν η αρχιτεκτονική τυχαίνει να είναι μεγάλη, ένα υποδόριο νήμα συνδέει μεταξύ τους τα επί μέρους στοιχεία της σύνθεσης, έτσι ώστε στο τέλος να εκφράζεται το όλον με μία γλώσσα ευανάγνωστη, καθαρή και ενιαία.

Καμία από τις φάσεις αυτές δεν μπορεί να θεωρηθεί υποδεέστερη της άλλης, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα διάφορα όργανα σ' ένα ζωντανό οργανισμό. Ολα επιτελούν ένα σκοπό και το ένα έχει απόλυτη ανάγκη το άλλο για να λειτουργήσει.

Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Καθηγητή Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ 

Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Παρασκευή 20 Φεβρουαρίου 2009